Nietolerancja laktozy u niemowląt – jak się objawia?

Zastanawiasz się, dlaczego po karmieniu Twoje dziecko płacze, ma wzdęcia lub wodniste stolce? Mimo że nietolerancja laktozy kojarzy się głównie z dorosłymi, coraz częściej pytają o nią rodzice niemowląt. Laktoza jest głównym cukrem w mleku matki i mleku krowim, a jej trawienie wymaga obecności enzymu laktazy w jelicie cienkim. Niekiedy produkcja tego enzymu jest niewystarczająca, co powoduje problemy trawienne. W artykule wyjaśniamy, czym jest nietolerancja laktozy u niemowląt, jakie daje objawy, jak ją odróżnić od alergii na białka mleka krowiego oraz kiedy skonsultować się z lekarzem.

Czym są laktoza i laktaza?

Laktoza to naturalny cukier obecny w mleku wszystkich ssaków. Aby przekształcić laktozę w przyswajalne dla organizmu składniki – glukozę i galaktozę – potrzebny jest enzym laktaza. Enzym ten produkowany jest w błonie śluzowej jelita cienkiego. U większości noworodków i małych dzieci aktywność laktazy jest bardzo wysoka, bo umożliwia wykorzystanie mleka matki jako podstawowego źródła pokarmu. Z wiekiem u części osób produkcja laktazy stopniowo maleje i może prowadzić do nietolerancji laktozy.

Gdy laktaza jest nieobecna lub jej aktywność jest niewystarczająca, niestrawiona laktoza przechodzi do jelita grubego. Tam bakterie fermentują cukier, wytwarzając gazy (wodór, dwutlenek węgla, metan) oraz krótkołańcuchowe kwasy tłuszczowe. Właśnie produkty fermentacji odpowiedzialne są za typowe objawy nietolerancji, takie jak wzdęcia, bóle brzucha i biegunki. Nietolerancja laktozy nie jest jednak tym samym co alergia na białko mleka – tutaj brak jest reakcji immunologicznej i zazwyczaj nie dochodzi do ciężkich reakcji ogólnoustrojowych.

Rodzaje nietolerancji laktozy u niemowląt

Wbrew obiegowym opiniom nietolerancja laktozy u niemowląt występuje rzadko. Specjaliści wyróżniają kilka typów tej dolegliwości, a wśród nich tylko jeden jest charakterystyczny dla okresu noworodkowego. Poniżej przedstawiamy najważniejsze różnice między poszczególnymi rodzajami nietolerancji – ich znajomość ułatwia zrozumienie, na czym polega problem u Twojego dziecka.

1. Wrodzona (konsekwentna) nietolerancja laktozy. Jest to niezwykle rzadka, dziedziczna choroba, w której enzym laktaza jest całkowicie nieobecny od urodzenia. Dziedziczenie ma charakter autosomalny recesywny; oboje rodzice muszą przekazać dziecku wadliwy gen. Niemowlęta z wrodzoną nietolerancją laktozy już po pierwszym karmieniu mają wodniste, kwaśne biegunki i nie przybierają na masie. Ponieważ ich jelita nie produkują w ogóle laktazy, nie tolerują żadnego mleka – nawet kobiecego – i wymagają żywienia specjalnymi, bezmlecznymi mieszankami.
2. Wtórna (nabyta) nietolerancja laktozy. Ten rodzaj pojawia się, gdy błona śluzowa jelita cienkiego zostanie uszkodzona w wyniku infekcji (np. rotawirusem), alergii pokarmowej, choroby trzewnej czy po zabiegu operacyjnym. U niemowląt mówimy o niej najczęściej po ostrym zapaleniu żołądka i jelit – przez kilka dni lub tygodni dziecko może gorzej trawić laktozę i reagować biegunką. Po regeneracji nabłonka jelitowego produkcja laktazy wraca do normy. U karmionych piersią dzieci zwykle nie zaleca się odstawiania od piersi, ponieważ mleko matki dostarcza enzymów wspomagających trawienie, a stężenie laktozy jest stałe i niezależne od diety mamy.
3. Pierwotna nietolerancja laktozy dorosłych. Dotyczy osób, u których z wiekiem produkcja laktazy spada. Objawy pojawiają się zazwyczaj po 2. roku życia i nasila się w okresie dojrzewania lub dorosłości. Nie jest to więc problem typowy dla niemowląt, choć w niektórych populacjach etnicznych produkcja laktazy może obniżać się wcześniej.

Objawy i jak je rozpoznać

Objawy nietolerancji laktozy wynikają ze wspomnianej fermentacji niestrawionego cukru w jelicie grubym. U niemowląt mogą być mniej charakterystyczne niż u starszych dzieci, dlatego łatwo pomylić je z kolką czy alergią pokarmową. U większości osób symptomy pojawiają się w ciągu 30–120 minut po spożyciu mleka lub produktów mlecznych. W praktyce u niemowlęcia manifestacją nietolerancji mogą być:

• Wzdęcia i gazy – brzuch staje się napięty, pojawia się wzmożone oddawanie gazów;
• Biegunka lub luźne, pieniste stolce – częste wypróżnienia o kwaśnym zapachu, mogą powodować odparzenia pieluszkowe;
• Kurczowe bóle brzucha i kolki – dziecko wydaje się niespokojne, podkurcza nóżki, trudno je uspokoić;
• Nudności i niekiedy wymioty – choć u niemowląt nie są one typowym objawem, sporadycznie mogą występować;
• Słaby przyrost masy ciała – długotrwałe biegunki prowadzą do odwodnienia i utraty kalorii, co odbija się na wadze;
• Niepokój i płaczliwość – wynikają z dyskomfortu związanego z bólami brzucha.

Warto podkreślić, że wymioty, wysypka, świąd skóry, obrzęk twarzy czy problemy z oddychaniem są typowe dla alergii na białko mleka krowiego, a nie dla nietolerancji laktozy. Jeśli zauważysz takie objawy u dziecka, skontaktuj się z lekarzem, ponieważ alergia może prowadzić do poważniejszych konsekwencji.

Diagnostyka nietolerancji

Rozpoznanie nietolerancji laktozy u niemowląt zaczyna się od dokładnego wywiadu i badania lekarskiego. Pediatra oceni przyrost masy ciała, związek objawów z karmieniem oraz wykluczy inne choroby. W wielu przypadkach wystarczająca jest obserwacja i czasowe ograniczenie laktozy, lecz w razie wątpliwości możliwe są dodatkowe badania. Do najczęściej stosowanych testów należą:

Laktazo–hydrogenowy test oddechowy. To proste badanie polegające na pomiarze stężenia wodoru (i metanu) w wydychanym powietrzu po podaniu roztworu laktozy. Nadmierne stężenie wodoru świadczy o niedostatecznym trawieniu laktozy i fermentacji w jelicie grubym. Test jest nieinwazyjny, ale rzadko wykonuje się go u niemowląt ze względu na trudności techniczne i konieczność długiego wytrzymania na czczo.

Test tolerancji laktozy. U starszych dzieci polega na podaniu określonej dawki laktozy i pomiarze glukozy we krwi lub zawartości niestrawionej laktozy w stolcach. U niemowląt nie ma jednak sensu pobierania krwi, dlatego bada się jedynie stolce pod kątem obecności cukru i kwasów tłuszczowych – to tak zwany test na kwasowość stolca. Obniżone pH stolca (poniżej 5,5) oraz obecność laktozy i kwasów organicznych świadczą o nietolerancji. To badanie jest zalecane u najmłodszych dzieci, bo jest bezpieczne i pozwala oszacować stopień malabsorcji.

Dieta eliminacyjna. Niekiedy w praktyce klinicznej najprostszym testem jest wykluczenie lub ograniczenie laktozy na kilka dni. Jeśli objawy ustępują, a po ponownym wprowadzeniu mleka powracają, można podejrzewać nietolerancję. Jednak zawsze należy skonsultować się z lekarzem, bo zbyt długie eliminowanie produktów mlecznych u rosnącego dziecka niesie ryzyko niedoborów wapnia i witaminy D.

Nietolerancja laktozy a alergia na białka mleka

Nietolerancja laktozy jest zaburzeniem trawienia wynikającym z braku enzymu. Alergia na białko mleka krowiego to reakcja układu odpornościowego na kazeinę lub inne białka mleczne. To rozróżnienie jest kluczowe, bo postępowanie różni się w obu przypadkach. W alergii organizm traktuje białko jak zagrożenie i uruchamia mechanizmy obronne, które mogą prowadzić do wysypki, pokrzywki, obrzęku warg i języka, wymiotów, krwi w stolcu, a nawet wstrząsu anafilaktycznego. To stan potencjalnie zagrażający życiu i wymaga natychmiastowej konsultacji z lekarzem.

W przypadku nietolerancji laktozy objawy dotyczą głównie układu pokarmowego i są nieprzyjemne, ale nie zagrażają życiu. Osoby z nietolerancją doświadczają nudności, skurczów brzucha, gazów, wzdęć i biegunki. Należy pamiętać, że alergia może współistnieć z nietolerancją, dlatego rozpoznanie powinien postawić lekarz po przeprowadzeniu odpowiednich testów (np. testów z krwi, punktowych testów skórnych czy prób prowokacyjnych) oraz wywiadu rodzinnego.

Jak łagodzić objawy i kiedy do lekarza?

Większość niemowląt z przejściową nietolerancją laktozy dochodzi do zdrowia bez specjalnych interwencji, jednak odpowiednie postępowanie może złagodzić dolegliwości i zapobiec niedoborom. Oto kilka sprawdzonych zaleceń dla rodziców:

• Kontynuuj karmienie piersią. Mleko matki ma stałe stężenie laktozy i dostarcza enzymów oraz przeciwciał, które pomagają odbudować jelita. Nie ma dowodów, że eliminacja mleka i przetworów z diety matki wpływa na ilość laktozy w jej mleku.
• Stosuj krople laktazy przy karmieniu butelką. Do niektórych mieszanek można dodać preparaty zawierające enzym laktazy, które częściowo trawią laktozę przed podaniem dziecku. Preparaty te można kupić bez recepty, ale ich skuteczność nie zawsze jest pewna, dlatego warto skonsultować się z pediatrą.
• Nie wprowadzaj pochopnie mieszanek bezlaktozowych. Wtórna nietolerancja laktozy jest zwykle przejściowa, a mieszanki bezlaktozowe lub o obniżonej zawartości laktozy zaleca się tylko przy nasilonych biegunkach i spadku masy ciała. Zbyt wczesne odstawienie mleka może spowodować niedobór wapnia.
• Dbaj o nawodnienie i zapobiegaj odwodnieniu. Biegunka może szybko doprowadzić do utraty płynów; oferuj dziecku częstsze karmienia, a w razie potrzeby doustne płyny nawadniające.
• Monitoruj wagę i ogólny rozwój. Jeśli mimo modyfikacji diety objawy utrzymują się dłużej niż 2–3 tygodnie lub dziecko nie przybiera na masie, skonsultuj się z lekarzem. Pediatra oceni, czy problemem jest nietolerancja laktozy, alergia, czy inna choroba.

W przypadku niemowląt z wrodzoną nietolerancją laktozy konieczne jest całkowite wyeliminowanie mleka i produktów mlecznych oraz stosowanie specjalistycznych mieszanek bezlaktozowych pod kontrolą lekarza i dietetyka. Ponieważ choroba jest rzadka, diagnozę stawia się zwykle po wykluczeniu innych przyczyn biegunek i wykonaniu badań genetycznych.

Najczęściej zadawane pytania (FAQ)

Czy mogę dalej karmić piersią, jeśli podejrzewam nietolerancję laktozy?

Tak. Badania i zalecenia ekspertów wskazują, że karmienie piersią jest korzystne nawet w przypadku wtórnej nietolerancji laktozy, ponieważ mleko matki zawiera enzymy wspierające trawienie i jest najlepiej tolerowanym pokarmem dla niemowlęcia.

Jak odróżnić nietolerancję laktozy od alergii na białka mleka?

Nietolerancja objawia się głównie dolegliwościami ze strony układu pokarmowego (wzdęcia, biegunki, gazy), natomiast alergia może powodować wysypki, obrzęki, krwi w stolcu, świszczący oddech i wymioty. Reakcje alergiczne są reakcją układu immunologicznego i mogą być groźne dla życia. W razie wątpliwości zawsze skonsultuj się z lekarzem.

Czy niemowlę może wyrosnąć z nietolerancji laktozy?

Wtórna nietolerancja laktozy jest zazwyczaj przejściowa – po regeneracji nabłonka jelitowego produkcja laktazy wraca do normy. Wrodzona forma jest jednak trwała i wymaga dożywotniej diety bezlaktozowej. U starszych dzieci i dorosłych spadek aktywności laktazy może postępować, ale dotyczy to głównie okresu po 2. roku życia.

Kiedy powinnam zgłosić się do lekarza?

Skonsultuj się z pediatrą, jeśli dziecko ma przewlekłe biegunki, odwodnienie, problemy z przybieraniem na masie, objawy alergii lub objawy nasilają się pomimo postępowania zgodnego z powyższymi zaleceniami. Lekarz może zdecydować o przeprowadzeniu badań i skierować do dietetyka lub gastroenterologa dziecięcego.

Bibliografia

1. Victoria State Government. (2023). Lactose intolerance. Better Health Channel. Dostęp: https://www.betterhealth.vic.gov.au/health/conditionsandtreatments/lactose-intolerance
2. Canadian Digestive Health Foundation. (2023). Lactose Intolerance FAQs. Dostęp: https://cdhf.ca/en/lactose-intolerance-faqs/

tm, Zdjęcie dodane przez Alexas Fotos z Pexels