Czym jest oznaczenie przeciwciał przeciw transglutaminazie tkankowej (anty‑tTG)?

Badanie przeciwciał przeciw transglutaminazie tkankowej (anty‑tTG) jest kluczowym narzędziem w diagnostyce i monitorowaniu celiakii — przewlekłej choroby autoimmunologicznej wywoływanej przez gluten. W artykule wyjaśniamy, czym jest transglutaminaza tkankowa, jak działa badanie, kiedy warto je wykonać oraz jak interpretować wyniki.

Transglutaminaza tkankowa – czym jest i jaką pełni rolę?

Transglutaminaza tkankowa (tTG) to enzym występujący w różnych tkankach ludzkiego organizmu. Jego głównym zadaniem jest stabilizacja macierzy pozakomórkowej poprzez krzyżowe wiązanie białek i naprawa uszkodzeń tkanek. U osób genetycznie predysponowanych do celiakii spożycie glutenu uruchamia jednak reakcję autoimmunologiczną, w której przeciwciała skierowane są przeciwko temu enzymowi. Prowadzi to do zapalenia błony śluzowej jelita cienkiego, zaniku kosmków jelitowych oraz zaburzeń wchłaniania składników odżywczych. Objawy mogą obejmować bóle brzucha, biegunki, zaparcia, zaburzenia wzrostu, niedokrwistość, osteoporozę, przewlekłe zmęczenie czy swędzącą wysypkę zwaną zapaleniem opryszczkowym skóry (dermatitis herpetiformis).

W przypadku celiakii reakcja immunologiczna inicjowana przez gluten jest na tyle silna, że uszkadza nie tylko jelito, lecz także inne organy. Dlatego celiakia może przebiegać z objawami pozajelitowymi, takimi jak afty, zaburzenia neuropsychiczne (ataxia, neuropatie), problemy z płodnością czy zwiększone ryzyko nowotworów układu chłonnego. Ze względu na tak szerokie spektrum objawów choroba jest często mylona z innymi jednostkami (zespół jelita drażliwego, alergia na pszenicę, nietolerancja laktozy), a prawidłowa diagnostyka wymaga zastosowania badań serologicznych i histopatologicznych.

Badanie przeciwciał anty‑tTG – jak działa?

Badanie anty‑tTG polega na oznaczeniu we krwi swoistych przeciwciał przeciwko transglutaminazie tkankowej. Najczęściej wykonywanym testem jest oznaczenie przeciwciał klasy IgA, ponieważ wykazuje ono wysoką czułość i swoistość — według danych amerykańskiego Narodowego Instytutu Cukrzycy i Chorób Nerek (NIDDK) czułość tTG‑IgA wynosi od 78 do 100 %, a swoistość od 90 do 100 %. Test jest zwykle wykonywany metodą ELISA. U osób z niedoborem immunoglobuliny A (IgA), który dotyczy około 2–3 % pacjentów z celiakią, badanie tTG‑IgA może być fałszywie ujemne, dlatego w takich przypadkach oznacza się przeciwciała klasy IgG.

Zestaw badań serologicznych obejmujących tTG‑IgA jest często elementem tzw. panelu celiakalnego. Oprócz przeciwciał anty‑tTG do diagnostyki celiakii wykorzystuje się przeciwciała przeciw endomysium (EMA‑IgA) oraz przeciw zdeamidowanym peptydom gliadyny (DGP‑IgA/DGP‑IgG). Test EMA cechuje się niemal 100‑% swoistością, ale jest droższy i bardziej czasochłonny, dlatego zarezerwowany jest dla trudniejszych przypadków. Z kolei DGP może być przydatny u dzieci poniżej 2. roku życia i u osób z niedoborem IgA.

Co ważne, testy serologiczne mają największą wartość diagnostyczną, gdy pacjent pozostaje na diecie zawierającej gluten. Spożycie glutenu stymuluje produkcję przeciwciał, więc przejście na dietę bezglutenową przed badaniem może zafałszować wyniki. Wynik dodatni testu anty‑tTG wskazuje na wysokie prawdopodobieństwo celiakii, ale nie jest równoznaczny z rozpoznaniem; potwierdzenia wymaga biopsja jelita cienkiego.

Kiedy warto wykonać test anty‑tTG?

Oznaczenie przeciwciał anty‑tTG zaleca się osobom, u których podejrzewa się celiakię lub które należą do grupy ryzyka. Badanie stosuje się przede wszystkim do diagnostyki, monitorowania oraz oceny skuteczności diety bezglutenowej. Objawy choroby różnią się w zależności od wieku, dlatego poniżej przedstawiamy najczęstsze symptomy, które mogą skłonić do wykonania testu:

• Dzieci: nudności i wymioty, wzdęcia brzucha, zaparcia, przewlekłe biegunki o nieprzyjemnym zapachu, utrata wagi lub brak przyrostu masy ciała oraz opóźnione dojrzewanie.
• Dorośli: przewlekłe biegunki, niewyjaśniona utrata wagi, osłabiony apetyt, bóle brzucha, wzdęcia i gazy. Często występują też objawy pozajelitowe: niedokrwistość z niedoboru żelaza, swędząca wysypka (dermatitis herpetiformis), owrzodzenia jamy ustnej, osteoporoza, depresja lub lęk, przewlekłe zmęczenie, bóle głowy, zaburzenia cyklu miesiączkowego czy mrowienie w kończynach.

Badanie zaleca się również osobom bez objawów, ale ze zwiększonym ryzykiem celiakii: osobom z chorobami autoimmunologicznymi (np. cukrzycą typu 1, zapaleniem tarczycy Hashimoto), krewnym pierwszego stopnia chorego, pacjentom z zespołem Downa, Turner lub Williamsa oraz osobom z niedokrwistością z niejasnej przyczyny. Tylko ok. 1 % populacji rozwija celiakię, ale wśród nosicieli genów HLA‑DQ2 lub HLA‑DQ8 ryzyko jest kilkukrotnie wyższe.

Jak przebiega badanie? Przygotowanie i procedura

Oznaczenie anty‑tTG jest prostym testem laboratoryjnym, który wymaga pobrania krwi żylnej. Pobranie trwa zwykle kilka minut i wiąże się jedynie z niewielkim ukłuciem igły. Choć badanie jest bezpieczne, może powodować krótkotrwałe zasinienie lub bolesność w miejscu wkłucia.

Przed wykonaniem testu diagnostycznego należy jeść produkty zawierające gluten (np. pieczywo pszenne, makarony, kasze) przez kilka tygodni, aby przeciwciała utrzymywały się we krwi. Oto, jak wygląda typowa ścieżka przygotowania:

1. Konsultacja z lekarzem. Specjalista ocenia objawy i zleca badanie. W razie potrzeby może zalecić wykonanie dodatkowego panelu celiakalnego, obejmującego m.in. oznaczenie całkowitego stężenia IgA.
2. Utrzymanie diety zawierającej gluten. Pacjent kontynuuje spożywanie glutenu przez co najmniej 2–6 tygodni przed badaniem, zgodnie z zaleceniami specjalisty.
3. Pobranie krwi. W punkcie pobrań pielęgniarka lub diagnosta laboratoryjny pobiera próbkę krwi do probówki. W tym czasie warto poinformować personel o przyjmowanych lekach, suplementach i ewentualnych chorobach współistniejących.
4. Oczekiwanie na wynik. Materiał jest analizowany metodą immunoenzymatyczną. Czas oczekiwania wynosi zwykle kilka dni, w zależności od laboratorium.
5. Konsultacja wyników. Lekarz interpretuje wyniki w kontekście objawów oraz innych badań (EMA, DGP, biopsji). Przy stwierdzeniu wysokiego miana przeciwciał może zlecić dalsze badania w celu potwierdzenia rozpoznania.

Osoby monitorujące przebieg celiakii nie muszą utrzymywać wysokiego spożycia glutenu przed badaniem; test ma wówczas za zadanie ocenić skuteczność diety bezglutenowej i ustąpić wątpliwości co do przestrzegania zaleceń żywieniowych.

Interpretacja wyników i diagnostyka

Laboratoria podają wyniki oznaczeń anty‑tTG w jednostkach U/ml. Poniżej 4 U/ml uznawane są za ujemne, 4–10 U/ml za słabo dodatnie, a powyżej 10 U/ml za dodatnie. Im wyższy poziom przeciwciał, tym większe prawdopodobieństwo celiakii. U dorosłych stężenia przekraczające dziesięciokrotność górnej granicy normy mają dodatnią wartość predykcyjną 95 %, jednak według aktualnych wytycznych biopsja dwunastnicy pozostaje standardem potwierdzającym diagnozę.

Wynik ujemny nie wyklucza całkowicie choroby; ok. 2–3 % pacjentów z celiakią ma ujemne testy serologiczne, zwłaszcza gdy występuje selektywny niedobór IgA lub chory znajduje się na diecie bezglutenowej. W takich sytuacjach wykonuje się oznaczenie całkowitego stężenia IgA oraz przeciwciał klasy IgG (tTG‑IgG, DGP‑IgG). Poza interpretacją wyników należy wziąć pod uwagę wiek pacjenta — u dzieci poniżej 2 lat czułość testu jest nieco mniejsza, a u osób z łagodnym uszkodzeniem jelita wyniki mogą być niskie mimo obecności choroby.

Dodatni wynik anty‑tTG świadczy o dużym prawdopodobieństwie celiakii lub zapalenia opryszczkowego skóry (dermatitis herpetiformis). Lekarz może zlecić badanie przeciwciał EMA oraz biopsję jelita cienkiego. Obecność typowych zmian histopatologicznych (zanik kosmków, przerost krypt) w połączeniu z dodatnim wynikiem serologicznym pozwala postawić rozpoznanie. U dzieci z bardzo wysokim mianem przeciwciał i dodatnim EMA w dwóch niezależnych próbkach możliwe jest zrezygnowanie z biopsji.

Czynniki wpływające na wyniki

Na wiarygodność oznaczenia anty‑tTG wpływa kilka czynników. Niedobór IgA może powodować fałszywie ujemne wyniki, dlatego u osób z obniżonym stężeniem IgA należy oznaczać przeciwciała IgG. Podobnie dieta bezglutenowa wprowadzona przed badaniem zmniejsza miano przeciwciał i utrudnia diagnostykę. U małych dzieci test może mieć obniżoną czułość. Z kolei fałszywie dodatnie wyniki zdarzają się rzadko, ale mogą wystąpić u pacjentów z innymi chorobami autoimmunologicznymi, takimi jak cukrzyca typu 1, autoimmunologiczne zapalenie wątroby, choroba Hashimoto, łuszczycowe lub reumatoidalne zapalenie stawów czy niewydolność serca.

Przed pobraniem krwi należy poinformować lekarza o wszystkich przyjmowanych lekach oraz schorzeniach współistniejących. Należy także zachować ostrożność przy interpretacji wyników u osób starszych, kobiet w ciąży i pacjentów z chorobami wątroby, gdyż stany te mogą wpływać na układ immunologiczny i produkcję przeciwciał.

Anty‑tTG a inne choroby autoimmunologiczne

Obecność przeciwciał anty‑tTG jest charakterystyczna dla celiakii, ale choroba ta często współistnieje z innymi zaburzeniami immunologicznymi. Do najczęstszych należą cukrzyca typu 1, autoimmunologiczne choroby tarczycy (np. Hashimoto), autoimmunologiczne zapalenie wątroby, zapalenie skórno‑mięśniowe czy choroba Addisona. Właśnie dlatego pacjenci z chorobami autoimmunologicznymi powinni być poddawani regularnym badaniom przesiewowym w kierunku celiakii, zwłaszcza jeżeli pojawią się u nich dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego lub niedobory żelaza.

Dermatitis herpetiformis to skórna manifestacja nietolerancji glutenu. Choroba ta charakteryzuje się swędzącymi pęcherzykami i grudkami, najczęściej występującymi na łokciach, kolanach i pośladkach. Oznaczenie anty‑tTG ma znaczenie w diagnostyce, lecz u pacjentów z chorobą Dühringa (inna nazwa dermatitis herpetiformis) warto dodatkowo oznaczyć przeciwciała przeciw endomysium, aby zwiększyć czułość badania. Leczenie oparte jest na ścisłej diecie bezglutenowej; w większości przypadków prowadzi to do ustąpienia zmian skórnych i normalizacji poziomu przeciwciał.

Życie z celiakią – rola monitorowania przeciwciał

Po rozpoznaniu celiakii podstawą terapii jest rygorystyczna dieta bezglutenowa. Eliminacja produktów zawierających pszenicę, żyto i jęczmień prowadzi do stopniowego spadku stężenia przeciwciał anty‑tTG, regeneracji kosmków jelitowych oraz ustąpienia objawów. Przeciwciała zaczynają się obniżać po kilku miesiącach od wprowadzenia diety i mogą całkowicie zaniknąć w ciągu roku. Utrzymujące się wysokie miana przeciwciał mogą świadczyć o nieprzestrzeganiu diety lub o rozwoju celiakii opornej na leczenie.

Monitorowanie poziomu anty‑tTG pozwala na ocenę skuteczności diety i jest pomocne w wykrywaniu przypadkowych ekspozycji na gluten. Lekarz może zlecać badanie kontrolne co 6–12 miesięcy. Warto pamiętać, że u niektórych pacjentów z powikłaniami (np. osteoporozą, niedokrwistością, zaburzeniami wzrostu u dzieci) konieczne jest równoległe leczenie niedoborów mikroelementów i witamin, a w razie występowania chorób autoimmunologicznych — współpraca z odpowiednimi specjalistami. Regularne wizyty u dietetyka i edukacja w zakresie czytania etykiet pomagają uniknąć spożycia ukrytego glutenu.

Podsumowanie

Oznaczenie przeciwciał przeciw transglutaminazie tkankowej jest podstawowym badaniem serologicznym stosowanym w diagnostyce i monitorowaniu celiakii. Dzięki wysokiej czułości i swoistości test tTG‑IgA umożliwia wstępne rozpoznanie choroby oraz ocenę skuteczności diety bezglutenowej. Kluczowe jest jednak prawidłowe przygotowanie do badania, spożywanie glutenu przed diagnostyką i interpretacja wyników w kontekście klinicznym. Pomimo wysokiej wartości predykcyjnej dodatni wynik wymaga potwierdzenia biopsją jelita cienkiego. Regularne monitorowanie poziomu przeciwciał pomaga ocenić adherencję do diety i zapobiega rozwojowi powikłań. Wczesne wykrycie i odpowiednie leczenie celiakii pozwala uniknąć wielu chorób współistniejących i poprawia jakość życia pacjentów.

tm, zdjęcie OpenAI

FAQ dotyczące badania anty‑tTG

Czy przed badaniem mogę przejść na dietę bezglutenową?

Nie. Jeśli badanie ma służyć do diagnostyki celiakii, konieczne jest spożywanie glutenu przez kilka tygodni przed pobraniem. Dieta bezglutenowa obniża miano przeciwciał i może dać fałszywie ujemny wynik. Wyjątkiem jest sytuacja, gdy badanie wykonywane jest w celu monitorowania już rozpoznanej choroby – wówczas dieta bezglutenowa jest zalecana.

Czy badanie jest bolesne?

Samo pobranie krwi jest krótkim zabiegiem i wiąże się z niewielkim dyskomfortem, podobnym do standardowej morfologii. Może wystąpić chwilowe zasinienie lub bolesność w miejscu wkłucia.

Czy wysoki poziom anty‑tTG zawsze oznacza celiakię?

Wysoki poziom przeciwciał anty‑tTG jest silnym wskaźnikiem celiakii, ale diagnoza wymaga potwierdzenia biopsją jelita cienkiego. Fałszywie dodatnie wyniki mogą wystąpić m.in. u osób z innymi chorobami autoimmunologicznymi.

Jak często należy powtarzać badanie?

U pacjentów już zdiagnozowanych badanie kontrolne wykonuje się co 6–12 miesięcy, aby ocenić skuteczność diety bezglutenowej. U osób z grup ryzyka, ale bez objawów, lekarz może zalecić powtarzanie badań co kilka lat lub przy pojawieniu się nowych dolegliwości.

Czy przeciwciała anty‑tTG mogą występować u zdrowych osób?

U zdrowych osób przeciwciała anty‑tTG zwykle nie występują. Sporadycznie mogą pojawić się u osób z innymi chorobami autoimmunologicznymi lub w przebiegu infekcji, dlatego wynik dodatni zawsze należy interpretować w kontekście objawów i wyników innych badań.

Bibliografia

1. National Institute of Diabetes and Digestive and Kidney Diseases. (n.d.). Celiac Disease Tests. United States Department of Health and Human Services. Pozyskano z https://www.niddk.nih.gov/health-information/professionals/clinical-tools-patient-management/digestive-diseases/celiac-disease-health-care-professionals.