Nadwaga i otyłość

CO TO JEST OTYŁOŚĆ

Otyłość jest przewlekłą chorobą spowodowana nadmierną podażą energii zawartej w pokarmach w stosunku do zapotrzebowania organizmu, skutkiem czego jest magazynowanie nadmiaru w postaci tkanki tłuszczowej.

Otyłości towarzyszą liczne powikłania ze strony układu sercowo-naczyniowego i innych narządów.

BMI

BMI (Body Mass Index) czyli Wskaźnik Masy Ciała charakteryzuje relację pomiędzy masą ciała a wzrostem. Obliczając BMI możemy określić ilość tkanki tłuszczowej w organizmie. Liczne badania epidemiologiczne wykazały, że BMI dobrze koreluje z masą tej tkanki oraz umożliwia ocenę zagrożenia śmiertelnością i chorobowością.

Wskaźnik Masy Ciała obliczamy wg poniższego wzoru:

Osoby o BMI przekraczającym 25 kg/m² mają nadwagę, przy BMI od 30 kg/m² mówimy o otyłości.

Im wyższy wskaźnik BMI – tym większa zapadalność na różne schorzenia.

Dotyczy to szczególnie takich chorób jak: nadciśnienie tętnicze, choroba niedokrwienna serca, hiperlipidemia, cukrzyca typu II, zespół zaburzeń oddychania w czasie snu, niektóre nowotwory złośliwe (rak jelita grubego, rak piersi, rak trzonu macicy).

Klasyfikacja zaburzeń masy ciała	BMI (kg/m2)	Ryzyko chorób towarzyszących otyłości
Niedowaga	<18,5	Niskie (ale zwiększone ryzyko innych problemów zdrowotnych)
Norma	18,5 – 24,9	Średnie
Nadwaga	>= 25
Okres przed otyłością	25,0-29,9	Podwyższone
I° otyłości	30,0-34,9	Umiarkowanie podwyższone
II° otyłości	35,0-39,9	Wysokie
III° otyłości	>= 40,0	Bardzo wysokie

Klasyfikacja otyłości w zależności od BMI wg WHO, Report of a WHO „Consultation on Obesity”, Genewa 1997

Uwaga:
BMI nie jest wiarygodnym wskaźnikiem zagrożenia chorobami dla poniższych grup osób :

• kobiety ciężarne
• sportowcy oraz osoby o rozbudowanej tkance mięśniowej
• rosnące dzieci
• osoby w starszym wieku, u których trudno dokonać dokładnych pomiarów wzrostu

Obwód pasa

Obwód pasa stanowi także cenny wskaźnik stanu zdrowia. Badania przeprowadzone w ostatnich latach na grupie kilkunastu tysięcy dorosłych osób wykazały, że wysokie ciśnienie tętnicze, zaburzenia oddychania, wysoki poziom cholesterolu i cukrzyca występują częściej u mężczyzn z obwodem pasa powyżej 102 cm i u kobiet z obwodem pasa powyżej 88 cm, w porównaniu do grupy osób szczupłych.

Mężczyźni z obwodem talii powyżej 102 cm są 4,5 raza bardziej narażeni na występowanie cukrzycy insulinozależnej niż mężczyźni z obwodem pasa poniżej 94 cm. Podobnie kobiety z obwodem pasa powyżej 88 cm są 3,8 raza bardziej narażone na wystąpienie cukrzycy typu II niż kobiety z obwodem poniżej 80 cm.

TYPY OTYŁOŚCI

Otyłość typu „gruszka” – (udowo-pośladkowa) częściej występuje u kobiet.

Otyłość typu „jabłko” – (inne określenia: otyłość brzuszna, wisceralna – tkanka tłuszczowa zlokalizowana jest głównie wewnątrz jamy brzusznej) częściej dotyczy mężczyzn.

   Różnice częstości występowania powyższych typów otyłości, w zależności od płci, wynikają z różnego rozmieszczenia tkanki tłuszczowej uwarunkowanego czynnikami hormonalnymi i genetycznymi.

W otyłości typu „jabłka” występuje większe ryzyko chorób towarzyszących. Częściej pojawiają się zaburzenia metaboliczne, prowadzące do nadciśnienia tętniczego, choroby wieńcowej, cukrzycy i innych chorób układu krążenia.

U kobiet w okresie pomenopauzalnym ryzyko wystąpienia otyłości brzusznej staje się podobne jak w grupie mężczyzn w związku z ustaniem produkcji żeńskich hormonów płciowych przez jajniki .

WHR (waist to hip ratio)

Aby określić rozmieszczenie tłuszczu można zmierzyć sobie obwód talii i bioder. Obwód talii (w centymetrach) mierzy się w połowie odległości między dolnym brzegiem żeber a górnym grzebieniem kości biodrowej. Najszerszy obwód bioder (cm) określa się na wysokości krętarza większego kości udowej. Następnie określa się stosunek obwodów talii do bioder – WHR (waist to hip ratio). Otyłość wisceralną (typ jabłka) rozpoznajemy gdy wskaźnik WHR jest równy lub wyższy od 0,8 u kobiet, a u mężczyzn – gdy WHR jest równy lub wyższy od 1,0. Wartości tego wskaźnika poniżej 0,8 kobiet, a także niższa od 1,0 u mężczyzn, pozwalają rozpoznać otyłość udowo-pośladkową.

PRZYCZYNY OTYŁOŚCI

Czynniki dziedziczne skłonność do otyłości dotyczy często całych rodzin, stwierdzono że istnieją ku temu predyspozycje genetyczne. U 70% osób otyłych przynajmniej jedno z rodziców było otyłe. Niestety dokładny mechanizm występowania tego typu otyłości pozostaje nieznany; wiadomo, że w procesie powstawania otyłości jest zaangażowanych kilka genów wpływających na przyjmowanie pokarmów i wydatkowanie energii.

Czynniki fizjologiczne fizjologicznie apetyt regulowany jest wielkością posiłków, ich częstością, składem, smakiem jak również jest pod kontrolą ośrodkowego układu nerwowego (głównie podwzgórza). Na łaknienie mają wpływ neurotransmitery, głównie monoaminy: serotonina, dopamina, noradrenalina. Noradrenalina zwieksza np. apetyt na węglowodany, natomiast serotonina działa przeciwstawnie. Stwarza to możliwość poszukiwania nowych dróg terapii poprzez wpływ na stężenie w organizmie powyższych substancji. Nadmiar węglowodanów z diety jest początkowo odkładany w wątrobie w postaci glikogenu. Następnie nadmiar węglowodanów jest przekształcany w tłuszcz. Nadmiar aminokwasów – pochodzących z białka w diecie – także początkowo przekształcany jest w glikogen, a następnie w tłuszcz, (trójglicerydy) magazynowany w tkance tłuszczowej. W jednym kilogramie tłuszczu magazynowane jest ok. 7000 kcal.

Czynniki psychologiczne otyłość można traktować jako formę uzależnienia, innymi słowy utraty kontroli nad jedzeniem. Otyłość negatywnie wpływa na jakość życia, bywa że osoba otyła stroni od kontaktu z ludźmi, boi się ich odrzucenia. Paradoksalnie, otyłość może stać się sposobem na życie, wygodnym wytłumaczeniem wszelkich osobistych niepowodzeń, samo jedzenie zaś może być pocieszeniem, sposobem na odreagowanie złości, smutku, czy też sposobem na nudę. Typowa dla ludzi otyłych jest złudna nadzieja, że wszystko w życiu się uda jeśli tylko się schudnie. Bywa, że otyłość jest potrzebna rodzinie chorego po to, by mąż czy żona mógł czuć się bardziej pewnie przy mniej atrakcyjnym partnerze.

Styl życia otyłość powstaje przede wszystkim w wyniku spożywania nadmiaru tłuszczu oraz zbyt małej aktywności fizycznej. Przeprowadzone badania wykazały, że w latach 1960-1980 nastąpiło znaczne obniżenie aktywności fizycznej społeczeństw cywilizowanych. Obecnie prawie jedna czwarta Amerykanów powyżej 18 roku życia nie wykazuje żadnej aktywności ruchowej w wolnym czasie. Kobiety prowadzące siedzący tryb życia są siedmiokrotnie bardziej predysponowane do przybierania na wadze, natomiast mężczyźni czterokrotnie.
Alkohol spożywany w nadmiernych ilościach prowadzi do zwiększonego dostarczania energii („puste” kalorie), chorób wątroby i pęcherzyka żółciowego.
Palenie papierosów obniża apetyt. Nie jest to jednak metoda pozwalająca utrzymać masę ciała i zachować zdrowie, ponieważ palenie i otyłość są pierwszymi możliwymi do uniknięcia przyczynami zgonów z przyczyn sercowo-naczyniowych. Osoby, które rzuciły palenie, są dwukrotnie bardziej narażone na przybranie na wadze w porównaniu do osób, które nigdy nie paliły. Związane jest to z kompensacyjnym zwiększeniem apetytu po zaprzestaniu palenia.

CHOROBY ZWIĄZANE Z OTYŁOŚCIĄ

Otyłość jest związana z częstszym występowaniem następujących schorzeń:

• Cukrzyca typu II – stanowi 90% przypadków cukrzycy. 80-90% pacjentów stanowią osoby otyłe. Spadek wagi – nawet o 5-10% prowadzi do obniżenia poziomu cukru we krwi i pozwala zmniejszyć dawki leków przeciwcukrzycowych, w tym insuliny.
• Nadciśnienie tętnicze – wzrost masy ciała o 20% powoduje ośmiokrotny wzrost częstości występowania nadciśnienia.
• Hiperlipidemia – czyli podwyższenie poziomu cholesterolu i trójglicerydów we krwi. Poza poziomem całkowitego cholesterolu ważny dla ryzyka chorób serca jest też stosunek pomiędzy „dobrym” – cholesterol HDL i „złym” cholesterolem – cholesterol LDL. Stosunek ten jest niekorzystny u osób otyłych.
• Udar mózgowy – ryzyko jego wystąpienia u osób otyłych jest dwukrotnie większe.
• Niewydolność serca – ryzyko tej choroby u otyłych jest większe 1,9 razy.
• Choroba niedokrwienna serca (choroba wieńcowa) – 40% przypadków tej choroby jest związane z BMI powyżej 25. Prawdopodobieństwo, że osoba otyła będzie miała chorobę wieńcową jest 1,5 raza większe niż u osoby z prawidłową wagą. Otyłość pogarsza także przebieg rehabilitacji pozawałowej.
• Kamica pęcherzyka żółciowego – schorzenia pęcherzyka u osób otyłych występują sześciokrotnie częściej niż u szczupłych.
• Zmiany zwyrodnieniowe stawów – stawy podlegające nadmiernym obciążeniom szybciej ulegają uszkodzeniu, prowadzi to do zespołów bólowych, np. kręgosłupa, stawów kolanowych.
• Nowotwory – u otyłych częściej niż u szczupłych występują nowotwory macicy, sutka, pęcherzyka żółciowego, jelita grubego, prostaty.
• Zaburzenia oddychania w czasie snu – objawiające się m.in. zespołem hipowentylacji bądź bezdechu sennego.
• Żylaki kończyn dolnych – u osoby otyłej gorsze są warunki odpływu krwi z kończyn dolnych. Prowadzi to do nadmiernego wypełnienia krwią żył a w konsekwencji – do powstawania żylaków.
• Zaburzenia hormonalne i powikłania ciąży – częściej występują u otyłych kobiet.
• Zespół X (obecnie nazywany zespołem polimetabolicznym) – zespół ogólnoustrojowych zaburzeń, na które składają się: otyłość wisceralna, upośledzona tolerancja glukozy, zwiększone stężenie insuliny, oporność na insulinę, nadciśnienie tętnicze, zaburzenia lipidowe, choroba niedokrwienna serca. Aktualnie do klasycznego zespołu X, opisanego przez Reavena, dołączono szereg dodatkowych elementów takich jak: dna moczanowa, podwyższenie poziomu kortyzolu, podwyższenie poziomu fibrynogenu oraz wzmożone wydalanie albumin z moczem.

KORZYŚCI WYNIKAJĄCE Z UTRATY MASY CIAŁA

• obniżenie ciśnienia tętniczego krwi
• obniżenie poziomu glukozy we krwi oraz wzrost wrażliwości na insulinę (bardzo istotne u chorych z upośledzoną tolerancją glikemii oraz cukrzycą)
• obniżenie stężenia cholesterolu (spada cholesterol całkowity oraz frakcja LDL, natomiast korzystnie wzrasta frakcja HDL)
• możliwość zmniejszenia dawek leków stosowanych w leczeniu nadciśnienia tętniczego i cukrzycy
• zmniejszenie ryzyka rozwoju choroby wieńcowej
• lepsze samopoczucie i zwiększenie długości życia
• więcej energii życiowej
• wzrost samooceny i wiary w siebie

TŁUSZCZ W DIECIE

Współczesne tendencje w spożyciu tłuszczu wykazują, że koreluje ono z tempem rozwoju gospodarczego danego kraju. Wzrost dochodu narodowego kojarzy się bezpośrednio ze zmianami w strukturze spożycia, zwiększa się przede wszystkim ilość tłuszczu ogółem, a także nasyconych kwasów tłuszczowych (badania FAO prowadzone w 85 krajach). Przeprowadzone w Polsce badania epidemiologiczne dotyczące występowania otyłości wskazują, że praktycznie co drugi dorosły Polak ma nadwagę lub otyłość Jednocześnie te same badania wskazują na wysoką zawartość tłuszczu w diecie dorosłych Polaków.

Zapotrzebowanie fizjologiczne na tłuszcz nie jest do końca poznane. Z tłuszczu zwierzęcego można praktycznie zrezygnować, ważne jest, aby codzienna dieta dostarczała niezbędnych nienasyconych kwasów tłuszczowych w ilości od 3 do 5% przyjmowanej energii, co w praktyce oznacza 7-11g wielonienasyconych kwasów tłuszczowych, których źródłem są oleje roślinne i rybne przy spożyciu 2000 kcal dziennie.

Podobna ilość tłuszczu w diecie jest wystarczająca dla zapewnienia wchłaniania niezbędnej ilości witamin rozpuszczalnych w tłuszczach (A, D, E, K). Im więcej tłuszczu, tym jakość zdrowotna diety jest mniejsza. Otyli mężczyźni wybierają głównie smażone mięsa, kiełbasy, hamburgery, pizzę. Otyłe kobiety zaś preferują lody, czekoladę, ciasta i kremy. Wszystkie te pokarmy zawierają dużo tłuszczu.

Sposoby zmniejszenia spożycia tłuszczu w diecie to:

• Zmiana stylu żywienia: wzrost spożycia warzyw, owoców, produktów zbożowych, chudych ryb.
• Wykorzystanie technologii przyrządzania potraw sprzyjających ograniczeniu stosowania tłuszczu (smażenie beztłuszczowe, grill).
• Zmniejszenie ilości tłuszczu dodawanego do potraw (sosy, zasmażki).
• Wybieranie produktów o obniżonej zawartości tłuszczu: (margaryny, chude mleko i jego przetwory, drób – indyk, kurczak).
• Unikanie produktów zawierających „ukryty tłuszcz”: żółte sery, tłuste białe sery, pasztety, podroby, kremy do ciast, dania typu fast-food, chipsy.

Wpływ tłuszczu na rozwój otyłości

Wykazano, że istnieje silny związek między spożyciem tłuszczu a jego ilością w organizmie. Obserwacja ta wynika z wielu badań dotyczących różnych krajów.

Wyniki badań świadczą także, że wraz ze wzrostem procentowej zawartości tłuszczu w diecie zwiększa się wartość wskaźnika masy ciała (BMI).

Powstawanie otyłości w wyniku stosowania diety obfitującej w tłuszcz zależy nie tylko od nadmiaru spożywanych kalorii. W badaniach nad dietami wykazano, że nadmiar spożywanej energii powoduje większy wzrost masy ciała po przyjmowaniu tłuszczu w porównaniu z węglowodanami i białkami.

Wynika to z faktu, że kalorie pochodzące z tłuszczu są szczególnie łatwo zamieniane na tłuszcz tkankowy (koszt magazynowania wynosi 4% energii), natomiast kalorie pochodzące z węglowodanów potrzebują dodatkowej energii na przekształcenie w tłuszcz zapasowy tj. 23% energii dla lipogenezy (zamiany w tłuszcz) i 12% dla procesów glikogenezy (zamiany w glikogen w wątrobie).

Tłuszcz a odczuwanie sytości

Tłuszcz słabiej niż inne składniki posiłków hamuje łaknienie. Rozciąganie ścian żołądka hamuje przyjmowanie pożywienia. W przypadku spożywania tłuszczu mechanizm ten słabo działa, bowiem mała ilość pożywienia ma dużą wartość energetyczną. Wiadomo również, że tłuszcz przyspiesza opróżnianie żołądka.

Potrawy bogate w tłuszcz w niewielkim stopniu wymagają żucia, sprzyja to szybkiemu przyjmowaniu nadmiaru energii, w odróżnieniu od produktów obfitujących w błonnik. W połączeniu z walorami smakowymi pokarmów zawierających tłuszcz stanowi to zachętę do wybierania potraw sprzyjających tyciu.

SPOSOBY LECZENIA OTYŁOŚCI

Dieta zalecenia dietetyczne oprócz zmniejszenia kaloryczności posiłków powinny polegać przede wszystkim na ograniczeniu spożycia tłuszczu oraz cukrów prostych. Jednocześnie należy zalecać jak największe spożycie warzyw i owoców oraz całkowite unikanie konsumpcji alkoholu. Ubytek masy ciała i tempo jego uzyskiwania będzie zależało od wielkości deficytu energetycznego – różnicy między energią uzyskiwaną w diecie a wydatkowaną przez organizm. Rzadko kiedy zachodzi potrzeba szybkiego odchudzania, a co za tym idzie uzyskania wysokiego deficytu energetycznego. Może to mieć miejsce, gdy otyłość stanowi zagrożenie dla życia lub gdy należy przygotować pacjenta do operacji, dla przebiegu której otyłość stanowi istotny czynnik obarczający. W pozostałych przypadkach optymalny deficyt energetyczny zapewnia ubytek masy ciała około 1 kg tygodniowo, a zadowalający – 0.5 kg tygodniowo.

Ruch wzmożona aktywność fizyczna stanowi obok diety podstawowy element kuracji odchudzającej. Ułatwia ona utratę energii, wyrównuje współistniejące zaburzenia metaboliczne. Aktywność fizyczna zapobiega obniżeniu podstawowej przemiany materii po odchudzaniu oraz efektowi jo-jo. Rodzaj ćwiczeń powinien być akceptowany przez odchudzającą się osobę i dostosowany do rozkładu dnia. Bardzo motywujące są ćwiczenia w grupach koedukacyjnych. Intensywność ćwiczeń powinna uwzględniać wydolność krążeniowo-oddechową i sprawność ruchową. Początkowo ćwiczenia powinny być prowadzone bez nadmiernego obciążania kolan, bioder i kręgosłupa (basen). Intensywność ćwiczeń powinna być stopniowo zwiększana.

Leki leczenie farmakologiczne otyłości należy rozpocząć, gdy:

• BMI jest wyższe niż 30 kg/m2
• BMI jest niższe, ale współistnieją choroby związane z otyłością (cukrzyca typu II, nadciśnienie, hiperlipidemia)
• próby leczenia samą dietą i wysiłkiem fizycznym zakończyły się niepowodzeniem

Leczenie chirurgiczne Wskazania do chirurgicznego leczenia otyłości:

• BMI powyżej 40 kg/m2
• BMI 35-40 kg/m2 w sytuacji zagrożenia życia lub przygotowania do operacji, gdy otyłość stanowi przeszkodę w skutecznym leczeniu choroby podstawowej.

Wsparcie psychologiczne w postępowaniu z pacjentem otyłym obowiązuje zasada indywidualnego traktowania każdego przypadku. By zwiększyć prawdopodobieństwo skuteczności terapii obok spadku wagi ciała i zmian nawyków żywieniowych powinna nastąpić również przebudowa psychiki osoby otyłej. Bardzo ważna jest praca nad wzmocnieniem samooceny. Kluczową sprawą jest poznanie (m. in. poprzez samoobserwację) i zrozumienie mechanizmów kryjących się za objadaniem się oraz opracowanie strategii radzenia sobie z niepożądanymi zachowaniami. Mogą to być zachowania alternatywne np. wyjście na spacer albo szerzej – trening zachowań asertywnych. W terapii osoby otyłej niebagatelne, pozytywne znaczenie może mieć uświadomienie sobie braku kontrolii nad objawem, a tym samym początku realnej samooceny.

Unikanie ponownego wzrostu wagi

Tzw. efekt jo-jo jest zwykle dużym problemem, ponieważ mechanizmy fizjologiczne ułatwiają odzyskiwanie wagi ciała. Ponad 75% ludzi stosujących dietę, nawet ograniczoną do 400-800 kcal/dobę, wraca do pierwotnej wagi w ciągu roku. Dotyczy to także osób, które otrzymywały dietę zmodyfikowaną oraz były poddawane psychoterapii.

CZY WIESZ, ŻE?

Badania WHO MONICA (MONitoring of trends and determinants in CArdiovascular diseases) przeprowadzone w ciągu ostatnich 20 lat przez Światową Organizację Zdrowia wskazują na narastający problem otyłości na świecie. Wśród kobiet większość (od 50% do 75% badanych) ma nadwagę lub otyłość. Natomiast wśród mężczyzn, z wyjątkiem Chińczyków, występowanie otyłości lub nadwagi przekracza 50% badanych populacji.

---

Wyniki badań NHANES III (1988-1994) wykazały, że około 61 mln Amerykanów jest otyłych. Od roku 1960 zanotowano 30% wzrost rozpowszechnienia otyłości w USA. W związku z tym określono, że gdyby ten trend się utrzymał to w 2230 roku 100% populacji amerykańskiej stanowiłyby osoby otyłe.

---

Obecnie szacuje się, że w Europie rozpowszechnienie otyłości wzrosło do około 40% populacji. W krajach Europy Środkowo-wschodniej stwierdza się jeden z największych na świecie wskaźników występowania choroby niedokrwiennej serca, co jest związane z rozpowszechnieniem otyłości.

---

Obserwacje Pol-MONICA przeprowadzone w próbie losowej populacji Warszawy, w wieku 35-64 lat, wskazują, że w Polsce nadwaga występuje u 45% mężczyzn i 35% kobiet, a otyłość u 22% mężczyzn i 29% kobiet.

---

Ponad 80% osób z otyłością „brzuszną” po 50 roku życia ma nadciśnienie tętnicze.

---

Roczne koszty związane z dodatkowymi wydatkami medycznymi oraz obniżeniem dochodów spowodowanym otyłością szacuje się w USA na 68 mld $.

---

Nawet niewielka utrata masy ciała rzędu 5-10% wyjściowej masy ciała może przynieść istotne korzyści zdrowotne. Wcale nie jest konieczne dążenie do uzyskania idealnej sylwetki. Bardziej istotna jest utrata mniejszej liczby kilogramów ale za to utrzymanie obniżonej masy ciała w dłuższym okresie.

---

Otyłość trzewna (typu „jabłka”) jest jednym z głównych czynników ryzyka prowadzących do występowania u pacjenta otyłego nadciśnienia tętniczego, choroby wieńcowej i niewydolności serca oraz miażdżycy.

JADŁOWSTRĘT PSYCHICZNY I BULIMIA

Rozwój cywilizacji, oprócz bardzo wielu korzyści niesie z sobą również niebezpieczeństwo niekorzystnych zmian zachowań żywieniowych, zwłaszcza w krajach zamożnych. Łatwy dostęp do stosunkowo taniej żywności, wszechobecna reklama, przy równoczesnych niekorzystnych zmianach trybu życia , powodują iż ilość przyjmowanej z pożywieniem energii znacznie przewyższa jej wydatkowanie. Prowadzi to do występowania otyłości, ze wszystkimi tego konsekwencjami.
Z drugiej strony lansowany przez mass media kult pięknej to znaczy bardzo szczupłej sylwetki, powoduje, że wiele dziewcząt czy młodych kobiet, chcąc dorównać modelkom, stosuje bardzo restrykcyjne diety, które z czasem, zwłaszcza przy pewnych predyspozycjach psychicznych, przerodzić się mogą w głodzenie.
Do zaburzeń przyjmowania pożywienia należą: jadłowstręt psychiczny (anoreksja nerwowa) oraz bulimia. Są to zaburzenia występujące głównie u dziewcząt i młodych kobiet, bardzo rzadko zdarzają się u płci męskiej. Ujawniają się między 11 a 25 , najczęściej między 16 a 20 rokiem życia.
Pierwszy opis „uporczywego braku łaknienia” pochodzi z roku 1689 , a dokładny opis zespołu anoreksji nerwowej podany został w drugiej połowie XIX wieku. Opis bulimii pojawił się w roku 1979.
Kryteria diagnostyczne obu zespołów ustalone zostały przez Światową Organizację Zdrowia (WHO). W obu zespołach dominuje brak akceptacji własnego ciała, przy czym w anoreksji lęk przed otyłością prowadzi do zdecydowanej odmowy przyjmowania pożywienia podczas, gdy w bulimii występuje nieodparte pragnienie jedzenia a próby zapobiegania otyłości prowadzone są przez prowokowanie wymiotów, przyjmowanie leków przeczyszczających, moczopędnych, hamujących łaknienie itp.
Zaburzenia te rozwijają się na podłożu psychogennym, wiele czynników odgrywa rolę w ujawnianiu się choroby (konflikt w rodzinie czy w szkole, zawód miłosny itp.). Pacjentki wykazują zwykle pewne charakterystyczne cechy osobowe, mają zwykle trudności w nawiązywaniu kontaktu z otoczeniem. Szczególnie niekorzystnie układają się ich kontakty w obrębie rodziny, zwłaszcza z matkami i starszymi siostrami. Obraz kliniczny obu zespołów jest na ogół podobny, chociaż zaburzenia towarzyszące anoreksji są zwykle cięższe.
Choroba rozpoczyna się od braku akceptacji własnego ciała. Czasem jest to brak zgody na rozpoczynający się proces dojrzewania i pojawianie się kobiecych cech sylwetki. Dziewczęta zaczynają się brzydzić własnym ciałem. Czasem takim momentem wyzwalającym objawy jest wystąpienie pierwszej miesiączki. Często chęć zlikwidowania nadmiernej tuszy skłania dziewczęta do rozpoczęcia odchudzania się.
Pomimo narastania objawów (wyniszczenie, obniżenie temperatury ciała, podciśnienie, zatrzymanie miesiączkowania itp.) chore zwykle przez długi czas zachowują sprawność intelektualną oraz aktywność fizyczną. Początkowo utrata masy ciała odbywa się kosztem utraty tkanki tłuszczowej , kiedy jednak wyczerpane zostają rezerwy tłuszczowe organizmu dochodzi do zużycia białek ustrojowych. Badania laboratoryjne początkowo nie wykazują istotnych odchyleń od normy, później dochodzi do zaburzeń gospodarki wodnej i elektrolitowej organizmu. Objawy te mogą być szczególnie dramatyczne u młodocianych pacjentów. Następnie pojawiają się zaburzenia hormonalne.
Leczenie chorych, zwłaszcza z anoreksją, wymaga hospitalizacji na wyspecjalizowanym oddziale klinicznym dysponującym dobrymi możliwościami diagnostycznymi oraz bardzo doświadczonym zespołem terapeutycznym, czas hospitalizacji waha się zwykle od 2 do 3 miesięcy.
Podstawowym zadaniem w leczeniu jadłowstrętu psychicznego jest uzyskanie możliwie szybkiego przyrostu masy ciała, gdyż jak już wcześniej wspomniano, wyniszczenie organizmu leży u podłoża wielu zaburzeń towarzyszących chorobie. Początkowo zakłada się pożądany przyrost masy ciała około 200g dziennie (około 1,5 kg tygodniowo). Na początku leczenia konieczne jest zwykle żywienie przy pomocy kroplówek lub przy pomocy sondy.
Bardzo ważnym elementem w leczeniu zaburzeń przyjmowania pokarmów (zarówno anoreksji nerwowej jak i bulimii) jest psychoterapia zarówno indywidualna jak i rodzinna. Leki mają znaczenie pomocnicze. Leczenie jadłowstrętu psychicznego jest trudne, długotrwałe i nie zawsze kończy się powodzeniem. Rokowanie jest lepsze jeśli choroba ujawniła się przed zakończeniem okresu pokwitania (11-16 rok życia) czas trwania jest krótki a stopień wyniszczenia mierny (15-20% niedoboru w stosunku do wagi należnej). Dlatego też tak ważne jest możliwie najwcześniejsze rozpoczęcie leczenia i prowadzenie go w bardzo dobrze przygotowanym ośrodku klinicznym.

OTYŁOŚĆ – NAJCZĘSTSZE PYTANIA I ODPOWIEDZI

Czy otyłość jest częstym zjawiskiem w Polsce?

W krajach rozwiniętych otyłość występuje bardzo często. Stwierdza się, że nadwaga i otyłość dotyczą ponad 50% tych populacji. W naszym kraju wykazano, że na nadwagę (BMI od 25 do 30 kg/m²) cierpi ok. 50% mężczyzn i 38% kobiet a na otyłość (BMI > 30 kg/m²) 20% mężczyzn i 30% kobiet.

Co jest najczęstszą przyczyną nadwagi i otyłości?

Otyłość może być chorobą dziedziczną lub nabytą w wyniku błędnych nawyków żywieniowych i niewłaściwego stylu życia czy w przebiegu różnych schorzeń.
Otoczenie, środowisko ma ogromny wpływ na nawyki i postawę, które są nabywane w trakcie jedzenia.
Osoby z dziedzicznymi tendencjami do nadwagi a także otyłości, którzy spowodują zmianę swoich starych i głęboko zakorzenionych nawyków i wzorców życia mogą odzyskać utracone zdrowie i lepszy komfort życia w każdym jego aspekcie.
Zależy to od wielu czynników, wśród których wymienia się spożywanie nadmiernych ilości pożywienia i niewłaściwy jej wybór, czynniki genetyczne, płeć, wiek, małą aktywność fizyczną. Ponadto otyłość dotyczy często osób o niskich dochodach, słabo wykształconych, zamieszkujących raczej regiony wiejskie niż miejskie. Wykazano również, że gdy zaczynamy spożywać żywność zawierającą znaczny odsetek związków wysokokalorycznych, jak tłuszcze i węglowodany oraz gdy prowadzimy siedzący tryb życia to stajemy się coraz bardziej zagrożeni wystąpieniem otyłości i związanych z nią powikłań.
Jak już wcześniej wspomniałem najczęstszą przyczyną otyłości są niewłaściwe nawyki żywieniowe i często brak aktywności fizycznej. Rzadszą przyczyną są zaburzenia metaboliczne włącznie z endokrynologicznymi.

Jak często powinniśmy kontrolować wagę ciała?

Nie należy ważyć się codziennie, co jest niestety bardzo często stosowaną praktyką, szczególnie przez kobiety. Waga może różnić się z wielu powodów, nawet w ciągu dwóch dni. Zaleca się aby tylko jeden raz w tygodniu sprawdzać wagę ciała.
Ważyć należy się zawsze w tym samym czasie (o tej samej porze dnia), ponieważ waga może różnić się zależnie od tego czy jesteśmy przed posiłkiem czy po lub przed czy po kąpieli. Również należy zwrócić uwagę na sposób ubrania.

Jakie są zasady leczenia otyłości?

W związku z tym, że otyłość jako choroba często powoduje występowanie i współistnienie innych schorzeń, tylko lekarz znający historię choroby oraz znający pacjenta może decydować o najlepszym sposobie postępowania. Jednakże są pewne zasady, które można i powinno się stosować tak w trakcie leczenia nadwagi czy otyłości, ale również w przypadku, gdy musimy zadbać o utrzymanie należnej wagi.
Najważniejszą zmianą jaką musimy utrwalić w trakcie leczenia otyłości to zmiana nawyków żywienia i stylu życia. Dlatego też należy koniecznie zmniejszyć spożycie tłuszczów, szczególnie zwierzęcych, jak również węglowodanów, cukrów czy mąki. Natomiast należy w naszym nowym sposobie żywienia położyć większy nacisk na takie składniki jak owoce, warzywa i zboża, ponieważ w tych produktach znajduje się bardzo dużo składników odżywczych takich jak: witaminamy, białko, makro- i mikroelementamy i błonnik, które są potrzebne do prawidłowego funkcjonowania układu trawienia i całego metabolizmu.
Następnym elementem o którym nie wolno zapominać jest ruch. Należy pamiętać, że tylko regularne uprawianie sportu będzie oddziaływało na nasz organizm leczniczo i profilaktycznie.

Czy otyłość zwiększa ryzyko rozwoju innych chorób?

Otyłość jest ważnym i niezależnym czynnikiem ryzyka chorób układu krążenia w tym: nadciśnienia tętniczego oraz hiperlipidemii, cukrzycy, zmian zwyrodnieniowych stawów czy podagry. Coraz częściej mówi się o częstszym zapadaniu na nowotwory. Dotyczy to także zaburzeń w psychice osób otyłych szczególnie jeżeli chodzi o zaburzenia łaknienia oraz depresję. Wiadomo, że osoby otyłe mają różne problemy związane z zaakceptowaniem samego siebie. Często są dyskryminowane w przypadku zatrudnienia, płac i szans zawarcia związku małżeńskiego.

Czy to prawda, że osoby otyłe żyją krócej?

U ludzi otyłych stwierdza się podwyższone ryzyko zgonu lub zwiększonej zachorowalności na poważne choroby.
Na poniższej rycinie można prześledzić zależność pomiędzy wskaźnikiem masy ciała (BMI) a śmiertelnością.

Czy podczas odchudzania warto stosować głodówki?

To prawda, że słyszy się o coraz powszechniejszym stosowaniu głodówek podczas odchudzania, ale nie jest to dobra metoda. Szczególnie, gdy osoba choruje na otyłość powikłaną współistniejącymi chorobami. Głodówka również nie zapewni utrzymania prawidłowej wagi. Bardzo często powoduje pogłębienie już istniejącego problemu, a na pewno u większości prowadzących głodówkę „na własną rękę” niedoborów składników bezwzględnie potrzebnych do prawidłowego funkcjonowania organizmu.

Ile posiłków dziennie powinienem spożywać podczas odchudzania?

Czy podczas odchudzania, czy podczas prawidłowego żywienia powinno się zjadać regularnie od 5-7 posiłków dziennie. Błędem jest myślenie, że im rzadziej tym lepiej. Ponieważ jest to najlepsza droga do nadwagi i otyłości. Należy pamiętać również o tym, że cokolwiek jemy to jest to również posiłek np. jedno jabłko może być doskonałym posiłkiem (ok. 100 kcal – a ile składników odżywczych!).

Czy osoby otyłe częściej chorują na nadciśnienie tętnicze i cukrzycę?

Zdecydowanie TAK!!! Ale trzeba pamiętać o bardzo ważnej informacji. Otóż im dłużej trwa nadwaga czy otyłość, prawdopodobieństwo staje się prawie 100%, że nadciśnienie czy cukrzyca, a często obie choroby łącznie wystąpią. Stan ten jest zależny od długości trwania otłuszczenia organizmu czyli zaburzonego stosunku masy tłuszczowej do beztłuszczowej na korzyść niestety tej pierwszej.

Czy podczas odchudzania muszę unikać pieczywa, ziemniaków i makaronu?

Nie należy rezygnować z tego rodzaju węglowodanów. Natomiast należy zwrocić uwagę na pieczywo razowe, gruboziarniste czy makaron razowy, również dobrze byłoby stosować kasze np. gryczanna, ryż biały a jeszcze lepiej brązowy. Najzdrowszą zasadą jest różnorodność i umiar jeżeli chodzi o ilości spożywanych posiłków.

Staram się schudnąć. Lekarz zalecił abym jadł jak najwięcej jarzyn i warzyw. Niestety surówki powodują u mnie dokuczliwe wzdęcia. Jak sobie z tym poradzić?

Jest to dosyć powszechny problem. Czasem bardzo pomaga zmiana rodzaju surówki na np. surówkę z marchwi, selera i jabłka. Ważne również jest aby zwrócić uwagę na składniki surówki, może jest coś co można wyeliminować np. kiszona kapusta. Nota bena – kiszonka to nie surówka. Jeżeli to nie pomoże to zapraszam do dalszej korespondencji.

Czy ważne jest aby posiłki były zawsze o tej samej porze np. 7.00, 16.00, 20.00?

Może nie jest to istotne aby dokładnie o tych godzinach, ale na pewno minimum 3 posiłki – lepiej 5-7 regularnie rozłożone w ciągu dnia co około 2-3 godziny. Posiłkiem jest to wszystko co znajdzie się w ustach.

W prasie jest dużo reklam L-Karnityny. Czy dzięki temu środkowi można schudnąć?

W prasie jest bardzo dużo reklam środków, które obiecują szybkie i skuteczne chudnięcie, a osoby, które najczęściej potrzebują konsultacji pozostają z nierozwiązanym nadal problemem. A jeżeli idzie o L-Karnitynę coraz więcej osób stosujących ten związek nie uzyskuje oczekiwanych rezultatów powiększając grono rozczarowanych. Obecnie jest mało prawdopodobne aby tylko ten jeden składnik był odpowiedzialny za otyłość. A z drugiej strony są preparaty farmakologiczne L-Karnityny (niedostępne w Polsce), które stosuje się w poważnych schorzeniach.

Czy podczas odchudzania trzeba jeść tabletki z witaminami?

I tak i nie. Jeżeli dieta jest prawidłowo ułożona to nie jest to konieczne, ale ważniejszym czynnikiem jest konieczna ocena stanu odżywienia chorego a tu potrzebna jest już pomoc lekarza, który podejmie się określenia, czego brakuje czy to w diecie czy w organizmie.

Mam 35 lat, 176 cm wzrostu i ważę 112 kg. Właśnie zacząłem odchudzanie. Ile kilogramów miesięcznie mam schudnąć aby było to bezpieczne?

Aby bezpiecznie schudnąć powinno się chudnąć w tempie od 2-4 kg miesięcznie. Jeżeli więcej kg w miesiącu to szybszy będzie tylko powrót do wagi poprzedniej, a nawet dojdzie do jej przekroczenia (efekt „jo-jo”).

Mam 37 lat, 180 cm wzrostu i ważę 96 kg. Czy chodzenie na siłownię jest bezpieczne dla osoby z nadwagą?

Bezpieczniejsze jest codzienne gimnastykowanie się w domu, basen czy rower, ponieważ chodzi tu raczej o wprowadzenie regularnego codziennego ruch niż 2 -3 razy wyjście na siłownię. Przy tej wadze siłownia nie jest przeciwwskazaniem pod warunkiem, że nie ma powodów zdrowotnych, które by nie pozwalały bezpiecznie trenować pod okiem trenera.

Czy są jakieś sposoby aby uniknąć przy odchudzaniu zjawiska „jo-jo”?

Podstawowymi zasadami są: regularne jedzenie 5-7 posiłków dziennie, picie ok. 2 litrów płynów w tym woda mineralna niegazowana, oraz codzienne 20-30 minutowe różnorodne ćwiczenia.

Czy normy, wg których oceniamy czy ktoś ma nadwagę są różne zależnie od wieku człowieka?

Tak, są zależne od wieku, wzrostu ale co jest bardzo istotne również od płci. Bardzo ważnym czynnikiem jest także fakt czy zgłaszany problem nadwagi, otyłości jest związany z dysproporcją masy beztłuszczowej i tłuszczowej – inaczej mówiąc czy dana osoba uprawiała w przeszłości wyczynowo sport.

Mam 30 lat, wzrost 167 cm i ważę 76 kg – czy mam nadwagę?

Tak, aby pozbyć się nadwagi kobieta powinna schudnąć ok. 12-15 kg, natomiast mężczyzna ok. 10-12 kg.

Czy rzucenie palenia papierosów może spowodować tendencję do tycia? Jak temu zapobiec?

Może spowodować tendencję do tycia, ale wydaje się, że jest to spowodowane raczej nawykiem sięgania po „coś”. To „coś” to najczęściej słodycze. Poza tym dym tytoniowy i jego składniki są bardzo toksyczne dla organizmu i powodują wystąpienie wielu niedoborów, które to doprowadzają do poważnych zaburzeń w metabolizmie organizmu. Aby zapobiec tym problemom należałoby się zwrócić do lekarza specjalisty, który pomógłby je rozwiązać.

Mam nadwagę. Czy warto jest jechać na wczasy dla odchudzających się?

Wczasy odchudzające najczęściej pozwalają na utratę ok. 2-5 kg (bywają oczywiście i większego stopnia ubytki wagi, ale nie rokuje to dobrze na przyszłość), natomiast nie zapewnią utrzymania tej wagi. W przypadku tak nadwagi jak i otyłości najbezpieczniejszym sposobem na zabezpieczenie się przed efektem jo-jo jest rozsądne gubienie wagi w warunkach życia codziennego. Bo przecież po utracie wagi będzie trzeba powrócić do zajęć codziennych!!!

Czy podczas odchudzania trzeba szczególnie unikać alkoholu?

Tak podczas odchudzania jak i później, gdy przyjdzie czas na utrzymywanie wagi prawidłowej nie należy pić alkoholu, a jeżeli to z wyjątkowym umiarem. Gdy alkohol jest główną przyczyną nadwagi-otyłości to powinno się zupełnie zrezygnować z picia.

Jaki alkohol ma najwięcej kalorii? Jeśli jestem na imprezie, czy lepiej wypić 1 piwo (0.5 litra) czy 1 drinka (50 g wódki + Cola)?

To wszystko zależy czy jest pan w trakcie odchudzania czy pozbył się pan tego problemu i zależy panu obecnie na utrzymaniu właściwej wagi, a może jest pan osobą szczupłą? Generalnie lesze będzie piwo (0.5 l) niż drink, ponieważ cola + 50 g wódki będzie bardziej kaloryczna niż piwo. A tak naprawdę to te ilości nie powodują aż tak poważnych zaburzeń w organizmie. Znacznie większe problemy pojawiają się gdy alkoholu jest więcej i dieta wysokotłuszczowa pojawia się na stole.

Czy odchudzać się można samemu, czy niezbędna jest kontrola lekarska?

Z doświadczenia wielu specjalistów tej dziedziny wynika, że osoby które zaczynają się odchudzać same według przepisów z najróżniejszych gazet czy poradników doprowadzają do poważnych zaburzeń metabolicznych, spowolnienia podstawowej przemiany materii i w konsekwencji niemożności utrzymania wagi nawet na poziomie z przed okresu rozpoczęcia odchudzania. A ostatecznie zaczyna się tragedia dla tych osób, ponieważ tyją ” z powietrza” jak mówią.

Opracowanie: dr med. Grzegorz Kuchta
Choroby wewnętrzne
Akademia Medyczna w Gdańsku