Alergologia

Alergologia (z greckiego allos = inny) zajmuje się rozpoznawaniem i leczeniem chorób związanych z nieprawidłową reakcją organizmu ludzkiego opartą o mechanizm immunologiczny.

Alergia jest to stan polegający na nieprawidłowym rozpoznawaniu przez organizm pewnych substancji, pochodzących z otaczającego nas świata zewnętrznego, jako obcych i szkodliwych, a następnie mobilizowaniu przeciw nim sił układu odpornościowego. Układ ten zwany też układem immunologicznym, za pomocą komórek wchodzących w jego skład i wydzielanych przez te komórki substancji, rozpoczyna walkę z czynnikami, które wniknęły do organizmu.

Wskutek oddziaływań komórkowych dochodzi do wystąpienia objawów chorobowych, ogólnych lub narządowych. Należy podkreślić, że reakcja ta nie jest prawidłową reakcją odpornościową: jest ona silniejsza, wygasa z trudem, a w pamięci immunologicznej organizmu do końca życia pozostaje zakodowana informacja i skłonność do powtórzenia tej reakcji. Na tym właśnie polega różnica między alergią a stanem prawidłowym. U osoby zdrowej, nie mającej skłonności do rozwijania reakcji alergicznej, nie występują żadne objawy choroby mimo przebywania w stałym kontakcie z substancjami, o których skądinąd wiadomo, że mogą być źródłem silnej alergii.

Alergeny

Substancje, które powodują stan nadmiernego pobudzenia układu immunologicznego, nazywa się alergenami. Alergenem może być każda cząsteczka białkowa, najczęściej mikroskopijnej wielkości. W zależności od źródła pochodzenia mogą być to alergeny roślinne lub zwierzęce. Najczęstszymi źródłami alergenów są: pyłki kwitnących drzew, krzewów, traw, zbóż i chwastów, kurz i bytujące w nim roztocza, sierść kota, psa, wełna, pierze, pleśnie i grzyby, oraz pokarmy: mleko, jaja, sery, czekolada, kakao, pomidory, owoce cytrusowe, ryby i inne. Alergen może przedostać się do organizmu różnymi drogami: wnikać przez skórę, osiadać na spojówkach, wraz z wdychanym powietrzem docierać do błony śluzowej górnych dróg oddechowych i oskrzeli, wreszcie przenikać przez błonę śluzową przewodu pokarmowego gdy jest składnikiem posiłku.

Typy reakcji alergicznej

Niezależnie od drogi przedostania się alergenu układ odpornościowy organizmu człowieka reaguje wytwarzaniem specyficznych substancji białkowych, tzw. przeciwciał (immunoglobulin, głównie klasy IgE), i pobudzaniem swoistych komórek (limfocytów T).
W zależności od rodzaju reakcji i udziału poszczególnych elementów układu odpornościowego wyróżnia się cztery podstawowe ich typy:

• natychmiastowy z udziałem immunoglobulin klasy IgE (choroby atopowe),
• cytotoksyczny,
• kompleksów immunologicznych z udziałem immunoglobulin klasy IgG i IgM,
• opóźniony (komórkowy) z udziałem limfocytów T występujący w kontaktowym zapaleniu skóry (egzema).

Atopia

Atopia (z greckiego atopos = niezwykły, dziwny) to pojęcie wprowadzone do medycyny dla oznaczenia występującej tylko u niektórych osób predyspozycji do reagowania w sposób chorobowy na doskonale tolerowane przez inne osoby substancje naturalne, wdychane lub spożywane.
Predyspozycja ta występuje często u członków tej samej rodziny, jest więc wyraźnie uwarunkowana czynnikami genetycznymi. Można powiedzieć najprościej, że atopia polega na skojarzeniu objawów nadwrażliwości na alergeny zewnątrzpochodne z nieprawidłowym, nadmiernym wytwarzaniem przeciwciał IgE. Przeciwciała IgE osadzone są zwykle na powierzchni pewnego typu komórek uczestniczących w reakcji alergicznej, noszących nazwę komórek tucznych. Przyłączenie cząsteczki alergenu do IgE związanego z powierzchnią takiej komórki jest sygnałem do gwałtownego uwolnienia z jej wnętrza substancji odpowiedzialnych za wystąpienie objawów klinicznych choroby atopowej.
Najczęstszymi objawami atopii są: obrzęk, zaczerwienienie, łzawienie, wodnisty wyciek z nosa, kichanie, kaszel, duszność, świąd, biegunka i inne. Nasilenie objawów zależy od stopnia uczulenia organizmu, czasu trwania choroby i ilości alergenu, z którym chory się kontaktował.

Choroby atopowe

Reakcje atopowe mogą doprowadzać do zaburzeń czynności całego organizmu (groźny dla życia wstrząs anafilaktyczny), lecz w ogromnej większości dotyczą jednego układu lub narządu. W związku z tym wyróżnia się następujące jednostki chorobowe dotyczące:

• nosa (alergiczny sezonowy i całoroczny nieżyt nosa),
• oskrzeli (astma oskrzelowa atopowa),
• skóry (atopowe zapalenie skóry),
• oczu (alergiczne zapalenie spojówek),
• przewodu pokarmowego (alergia pokarmowa).

Alergiczny sezonowy nieżyt nosa

Alergiczny sezonowy nieżyt nosa spowodowany jest antygenami inhalacyjnymi pyłków roślin, występującymi w okresie pylenia drzew, krzewów, traw i chwastów. Charakteryzuje się napadami kichania, swędzenia nosa, zwiększoną ilością wodnistej wydzieliny w nosie i uczuciem jego „zatykania”. Towarzyszą mu objawy ze strony spojówek oczu i ze strony gardła (np. łzawienie, kaszel). Podobne objawy towarzyszą alergicznemu całorocznemu nieżytowi nosa, który spowodowany jest przez alergeny występujące przez cały rok w naszym środowisku, np. roztocza kurzu domowego, pleśnie, grzyby, pierze, itp.

Astma oskrzelowa atopowa

Cechą astmy atopowej jest napad duszności, w kontakcie ze swoistym alergenem charakteryzujący się utrudnionym wydechem, męczącym kaszlem i obecnością patologicznych szmerów oddechowych, niejednokrotnie słyszalnych na odległość. Ta postać astmy dotyczy przede wszystkim ludzi młodych i spowodowana jest przez takie same alergeny jak w alergicznym nieżycie nosa. Astmę, w której nie stwierdza się swoistego alergenu jako czynnika etiologicznego, określa się mianem astmy endogennej (nieatopowej). Jest ona charakterystyczna dla wieku dojrzałego.

Atopowe zapalenie skóry

Atopowe zapalenie skóry (wyprysk atopowy), popularnie zwane „skazą białkową”, rozpoczyna się od drugiego trzeciego miesiąca życia, a czasami wcześniej. Zmiany pojawiają się najczęściej na twarzy w postaci rozległych zmian zapalnych, skóra jest zaczerwieniona, napięta i łuszczy się. Tak wyglądające policzki niekiedy nazywa się „lakierowanymi”. Środkowa część twarzy, nos, usta i broda są zazwyczaj nie zmienione. Zmiany mogą się rozszerzać na całe ciało, łącznie z owłosioną skórą głowy i, niejednokrotnie, niesłusznie interpretowane są jako ciemieniucha, nie obserwuje się, w tych przypadkach tak charakterystycznych dla niej strupów. Zmiany na głowie są suche, złuszczające się. Często zmiany lokalizują się w okolicy płatków usznych (tzw. „naderwane uszy”). Przyczyną wyprysku atopowego są zwykle alergeny pokarmowe. Pojawienie się skazy białkowej u niemowlęcia może być sygnałem późniejszych zaburzeń alergicznych. U starszych dzieci i dorosłych wyprysk atopowy zlokalizowany jest w charakterystycznych miejscach: w zgięciach łokciowych, podkolanowych i na szyi. Tam, gdzie zmiany trwają dłużej skóra staje, się zgrubiała, szorstka. Wskutek przewlekłego drapania i dołączającego się zakażenia bakteryjnego dochodzi do zliszajcowacenia.

Alergiczne zapalenie spojówek

Alergiczne zapalenie spojówek charakteryzuje się obrzękiem, zaczerwienieniem, swędzeniem spojówek i nadmiernym łzawieniem w kontakcie ze swoistym alergenem.

Alergia pokarmowa

Uczulenie na pokarmy powoduje między innymi dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego (alergia pokarmowa) takie jak: wymioty, nudności, biegunki, zaparcia czy bóle brzucha. Jednym z pierwszych objawów mogą być silne wzdęcia, kolki jelitowe, utrata łaknienia, przykry zapach z ust, zapalenie czerwieni wargowej. Obserwuje się ponadto świąd odbytu.
Alergia pokarmowa może być także przyczyną schorzeń układu oddechowego, moczowego, narządu ruchu oraz skóry. Może przejawiać się zmianami ze strony układu nerwowego, takimi jak: zmęczenie, nadmierna senność, bóle głowy, trudności w koncentracji i nadpobudliwość.

Epidemiologia chorób atopowych

Choroby atopowe należą do jednych z najczęściej występujących schorzeń współczesnej cywilizacji. Występują one u 5-20% populacji, w zależności od postaci choroby. Najczęstszą jest pyłkowica (alergia na pyłki roślin), występująca u około 20% populacji, i astma oskrzelowa występująca u 5-8% populacji. Atopowe zapalenie skóry występuje u kilku procent ogólnej populacji dziecięcej, a w populacji ludzi dorosłych poniżej 1% . Prawdopodobieństwo zachorowania na choroby atopowe wzrasta, jeżeli u jednego z rodziców występują objawy alergii; wynosi ono wtedy około 40%. Jeżeli oboje rodziców choruje na schorzenia atopowe, to odsetek ten wzrasta do 60% lub więcej. Największy procent zapadalności na choroby atopowe występuje, gdy obydwoje rodzice chorują na tę samą postać atopii.

Diagnostyka alergologiczna

W rozpoznawaniu chorób alergicznych i ustaleniu ich przyczyny kluczową rolę odgrywają wywiady przeprowadzone przez lekarza z chorymi. Wywiad dotyczy okoliczności ujawnienia się lub nasilenia choroby, zwyczajów życiowych chorego, miejsca pracy i odpoczynku. Istotne jest, czy reakcje alergiczne występują u kogoś z członków rodziny, są to bowiem skłonności dziedziczne. Wywiad alergologiczny stanowi ważne narzędzie diagnostyczne w rozpoznawaniu chorób alergicznych. Ustalenie hipotetycznego czynnika przyczynowego na podstawie wywiadu potwierdza się dalszymi badaniami, które można podzielić ogólnie na:

• Testy skórne z alergenami,
• Badania serologiczne,
• Testy ekspozycyjne.

Uczulenie chorego na określone alergeny, potwierdzone dodatnim wywiadem alergologicznym, testami skórnymi i serologicznymi, stanowi dowód istnienia w jego organizmie stanu alergii, natomiast testy ekspozycyjne potwierdzają, że określone alergeny są odpowiedzialne za obserwowane u chorego objawy chorobowe w poszczególnych narządach.

Badanie spirometryczne w alergologii

Okresowo wykonuje się badania spirometryczne w celu oceny stopnia nasilenia zapalenia alergicznego w dolnych drogach oddechowych u chorych z astmą oskrzelową (ryc. 13-1). Wykonywane one są za pomocą skomputeryzowanej aparatury spirometrycznej, pozwalającej ocenić wybrane parametry przepływu powietrza w drogach oddechowych, zarówno przed, jak i po podaniu leków bronchodilatacyjnych, tj. rozkurczających oskrzela (np. Berotec). Wyniki tych badań, wprowadzone do pamięci komputera, pozwalają na obiektywną obserwację przebiegu choroby i wyników leczenia. Badanie to nie wymaga specjalnego przygotowania chorego i nie jest dla niego obciążające.

Odczulanie

Odczulanie, zwane immunoterapią, jest specyficzną metodą leczenia uczuleń. Celem tej metody jest powolne „przyzwyczajenie” organizmu do alergenu, na który jest on uczulony. W tym celu wprowadza się pozajelitowo lub doustnie początkowo małe, a następnie wzrastające dawki rozcieńczonych substancji uczulających. Tego rodzaju leczenie jest długie, trwa zwykle kilka lat, wymaga stałego kontaktu chorego z lekarzem i nie powinno być przerywane.