Grypa

CO TO JEST PRZEZIĘBIENIE I GRYPA?

 Tradycyjnie jesień i zima, to okres wzmożonych zachorowań na wszelkie rodzaje infekcji górnych dróg oddechowych. Spośród nich najczęstsze, to zwykłe przeziębienia i grypa.
     W 1996 i 1998 roku w Polsce na grypę zachorowało 2.700.000 osób natomiast liczba przeziębionych nie jest dokładnie znana, ale z pewnością było ich wielokrotnie więcej. Największą epidemię grypy odnotowano w 1971 roku, kiedy to w Polsce zachorowało około 5 milionów osób. Większość z nas w okresie jesienno-zimowym doświadcza udręki kataru, bólu gardła i kaszlu. Co robić, by ustrzec się przed grypą i przeziębieniem oraz jak je zwalczać, gdy już im ulegniemy?

Oba schorzenia to infekcje, czyli zakażenia górnych dróg oddechowych, do których należy nos, gardło i krtań. Termin zakażenie oznacza, że nasze drogi oddechowe zostały zaatakowane przez drobnoustroje (bakterie, wirusy).

      Zdrowy organizm broni się przed zakażeniem uruchamiając mechanizmy obronne. Większość odczuwalnych przez nas objawów grypy i przeziębienia to właściwie obrona organizmu przez drobnoustrojami, a nie bezpośrednie działanie bakterii czy wirusów. Jak broni się nasz organizm? Nos, jama ustna, gardło, krtań wyłożone są błoną śluzową, w której znajduje się niezwykle gęsta sieć naczyń krwionośnych. Kiedy w błonie śluzowej zagnieżdżą się drobnoustroje, organizm wysyła specjalne komórki – armię żołnierzy do walki z wrogiem. Przybywają na miejsce przeniesione przez krew. Rozpoczyna się walka, której skutkiem są odczuwane przez nas dolegliwości. Dochodzi do obrzęku błony śluzowej – stąd uczucie zatkanego nosa i „kluchy” w gardle. Błona śluzowa zaczyna produkować zwiększone ilości śluzu, wraz z nim usuwane są bakterie i wirusy. Kaszlemy i kichamy, aby się go pozbyć. Z nieżywych drobnoustrojów wydobywają się „zatrute strzały” – toksyny, które wywołują gorączkę i ogólne złe samopoczucie.
     Po skończonej walce na miejsce przybywają inne komórki, których zadaniem jest posprzątać po bitwie. Katar mija, kaszel już nas nie budzi w nocy, ustępuje obrzęk. Jesteśmy zdrowi … do następnego razu!

CZYM SIĘ RÓŻNI PRZEZIĘBIENIE OD GRYPY?

     Mniej więcej tym czym różni się armia napoleońska od armii Stanów Zjednoczonych. Przeziębienie wywołują zwykle bakterie, które są bardzo prymitywnymi organizmami, a ich siła tkwi w ich ilości. Natomiast grypa wywołana jest przez wirusy – bardzo niebezpieczne drobnoustroje, nieomal inteligentne, zdolne do błyskawicznego działania, a nawet do zmiany swojego wyglądu i właściwości. Wirusy potrafią też ukrywać się w naszym organizmie, by później (nawet po kilku miesiącach czy latach) ponownie zaatakować.

Inne są też objawy przeziębienia i grypy.

Przeziębienie rozpoczyna się powoli. Najpierw drapie nas w gardle, od czasu do czasu kichamy. Jeśli na tym etapie sięgniemy po środki zaradcze, najprawdopodobniej inne objawy nie pojawią się. Grypa zaczyna się nagle, niespodziewanie i błyskawicznie, nawet w ciągu paru godzin. Dopada nad w pracy, w sklepie, podczas snu. Zazwyczaj od razu pojawia się wysoka gorączka (powyżej 39°C), uczucie rozbicia, bóle mięśni i stawów. Katar, ból gardła i kaszel przychodzą później lub wcale. Grypa „zwala nas z nóg” – czujemy się chorzy, niezdolni do pracy i wysiłku.

Po grypie dochodzi czasem do rozwoju powikłań. Najczęstsze z nich to: zapalenie płuc lub oskrzeli, zapalenie ucha środkowego lub zatok obocznych nosa. Rzadko, na szczęście, w wyniku grypy pojawiają się: zapalenie mięśnia serca i zapalenie opon mózgowych.

     Przeziębienie przebiega o wiele łagodniej. Gorączka rzadko jest wysoka, a nasze ogólne samopoczucie nie jest tak złe, jak w przypadku grypy. Ponadto grypa atakuje znienacka, przeziębienie zawsze jest skutkiem przemarznięcia, zmiany temperatury, przemoknięcia. (Patrz tabela)

JAK SIĘ USTRZEC PRZEZIĘBIENIA I GRYPY?

Należy pamiętać, że lepiej zapobiegać niż leczyć. Dlatego warto robić wszystko, by ryzyko zachorowania zmniejszyć do minimum.
Oto kilka rad, które mogą pomóc przetrwać trudny okres jesienno-zimowy:

1. Pamiętajmy o odpowiednim ubiorze. Nie przegrzewajmy się, ale też nie doprowadzajmy do wychłodzenia i przemarznięcia.
2. Jeśli już zmokniemy i zmarzniemy, można w domu wziąć ciepłą kąpiel i wypić coś gorącego, np. herbatę z malin.
3. Jesienią i zimą zażywajmy witaminę C – utrudnia ona przenikanie drobnoustrojów przez błony śluzowe.
4. Unikajmy dużych skupisk ludzkich, tam ryzyko zarażenia się jest największe.
5. Przeciwko grypie można się zaszczepić! Szczepionka zawiera zabite wirusy grypy lub ich fragmenty pozbawione działania chorobotwórczego. W naszym kraju dopuszczone do użytku są szczepionki typu SPLIT i SUB-UNIT. Co roku, na podstawie zaleceń Światowej Organizacji Zdrowia (WHO), opracowywana jest nowa wersja szczepionki, ponieważ wirus grypy posiada ogromne zdolności przeobrażania się. Po podaniu szczepionki komórki obronne naszego organizmu potrafią rozpoznać żywego wirusa i szybciej rozpoczynają zwalczanie go. Aby zachować odporność, należy szczepić się co roku. Zalecane jest aby szczepienia odbywały się między końcem sierpnia a początkiem listopada.

Kto szczególnie powinien się zaszczepić?

Do grupy osób, którym Ministerstwo Zdrowia (załącznik II B do kalendarza szczepień) zaleca szczepienia przeciwko grypie należą:

• przewlekle chorzy (astma, cukrzyca, niewydolność układu krążenia, oddychania, nerek)
• osoby z obniżoną odpornością
• osoby w podeszłym wieku
• pracownicy służby zdrowia, szkolnictwa, handlu, transportu, budownictwa
• osoby narażone na kontakty z dużą liczbą ludzi
• osoby pracujące na otwartej przestrzeni (narażone na zmiany temperatury i niekorzystne warunki atmosferyczne).

W jaki sposób się zaszczepić?

Należy wpierw skontaktować się z lekarzem (np. rodzinnym). Jeśli lekarz uzna, że nie ma przeciwwskazań do szczepienia, wypisze receptę na szczepionkę, którą możemy kupić w dowolnej aptece.
Zaszczepić się możemy w gabinecie lekarza rodzinnego, w gabinetach prywatnych lub w punktach szczepień przy stacjach sanitarno-epidemiologicznych.

Najczęściej u dorosłych szczepionkę podaje się w mięsień naramienny a u dzieci w boczną część uda.

Czy szczepienie przeciwko grypie grozi jakimiś powikłaniami?

U kilkunastu procent osób szczepionych mogą pojawić się tzw. objawy poszczepienne. Objawy miejscowe to: obrzęk i pobolewanie okolicy wkłucia, natomiast objawy ogólne to: przejściowe pogorszenie ogólnego samopoczucia i nieznaczny wzrost temperatury. Zwykle objawy te mijają po około dwóch dniach.
Rzadko – u osób uczulonych na składniki szczepionki – mogą pojawić się reakcje alergiczne.
Najlepiej wszelkie wątpliwości związane z bezpieczeństwem szczepień przeciwko grypie omówić z własnym lekarzem.

JAK SIĘ LECZYĆ?

    Przede wszystkim należy zostać w domu. Nie przegrzewajmy się jednak, w domu powinno być ciepło, ale nie gorąco. Starajmy się przebywać w stałej temperaturze. Jeśli wstajemy z ciepłego łóżka, ubierzmy sweter lub szlafrok. Unikajmy wysiłku, przynajmniej kilka godzin dziennie spędzajmy leżąc. Przyjmujmy dużo płynów o obojętnej temperaturze ( nie zimnych i nie gorących).

Witamina C

     W aptekach znajdziemy wiele środków służących do leczenia i łagodzenia objawów przeziębienia i grypy, dostępnych bez recepty. Najprostsze to wspomniana witamina C i Rutinoscorbin (połączenie wit. C i nutyny, która wzmaga działanie wit. C).

     Niestety cechą charakterystyczną przeziębienia i grypy jest fakt częstego występowania wielu objawów równocześnie, które są zazwyczaj bardzo uciążliwe. W sytuacji, gdy trudno zwalczyć przyczyny przeziębień lub grypy pożądane jest więc skuteczne niwelowanie wielu objawów. Na rynku dostępne są oprócz prostszych leków (zawierających tylko jedną lub dwie substancje aktywne) również leki złożone, w skład których wchodzi kilka substancji. Leki złożone zwalczają występujące równocześnie różne objawy przeziębienia lub grypy.

Gripex

Jednym z leków złożonych o najszerszym działaniu jest Gripex^®, który zawiera trzy aktywne składniki: paracetamol, pseudoefedrynę oraz dekstrometorfan. Paracetamol działa przeciwbólowo i przeciwgorączkowo, psedudoefedryna udrożnia nos i zatoki, natomiast dekstrometorfan jest składnikiem o skutecznym działaniu przeciwkaszlowym – składnik ten występuje też w niektórych syropach na kaszel. Wśród innych leków złożonych wymienić można Coldrex^® i Coldrex^® Hotrem, Fervex^® czy Nurofen^® Antigrip, które charakteryzują się podobnym działaniem do Gripexu^® jednak nie mają działania przeciwkaszlowego. Dwa z nich – Coldrex^® i Fervex^® występują natomiast w postaci gorącego napoju.

Paracetamol

     W celu obniżenia wysokiej temperatury stosujemy paracetamol lub preparaty kwasu acetylosalicylowego – ASA (np. Aspirin^®, Polopiryna, Upsarin). Paracetamol jest lekiem bezpiecznym, pozbawionym poważnych działań ubocznych , szybko i skutecznie obniżającym temperaturę. Nie działa przeciwzapalnie.

Aspirin

Należy pamiętać, że na rynku znajduje się szereg preparatów zawierających paracetamol o różnych nazwach. Trzeba więc zawsze upewnić się, że nie przyjmujemy kilku preparatów zawierających paracetamol, co może grozić przedawkowaniem. Lek jest przeciwwskazany u osób uczulonych na paracetamol, u chorych z ciężką niewydolnością wątroby i nerek oraz w chorobie alkoholowej. Leku nie podaje się w pierwszym trymestrze ciąży. Jeśli podwyższona temperatura utrzymuje się przez kilka dni, powinniśmy skontaktować się z lekarzem. ASA działa przeciwzapalnie i przeciwgorączkowo. Kwas acetylosalicylowy jako substancja czynna jest przeciwwskazany u osób z chorobą wrzodową żołądka i dwunastnicy. Powoduje nasilenie dolegliwości wrzodowych. Nie należy go stosować w skazach krwotocznych i w ostatnich trzech miesiącach ciąży. Ostrożność należy zachować w stosowaniu ASA w astmie, w schorzeniach wątroby i nerek, przed zabiegami chirurgicznymi. Nigdy nie należy przyjmować go na czczo, zawsze po posiłku, popijając dużą ilością wody.

Aspirin-C

     Istnieją preparaty złożone zawierające kwas acetylosalicylowy w połączeniu z innymi substancjami, na przykład z witaminą C (Aspirin^®-C, Upsarin C) lub wapniem (Ascalcin^®). Środki te są wygodne w stosowaniu, występują w postaci tabletek musujących. Paracetamol także występuje w preparatach złożonych, na przykład w połączeniu z witaminą C i feniraminą (Fervex^®), z witaminą C i fenylefryną (Coldrex^® HotRem), z pseudoefedryną i bromowodorkiem dekstromorfanu (Coldrex^®, Gripex^®).

Wymienione substancje dodatkowe łagodzą objawy przeziębienia i grypy – zmniejszają katar, łagodzą kaszel i ból gardła.

Leki te przeciwwskazane są w schorzeniach nerek i wątroby, w nadczynności tarczycy, cukrzycy, nadciśnieniu. Zawsze przed użyciem leku należy zapoznać się z ulotką, a w razie jakichkolwiek wątpliwości należy skontaktować się z lekarzem.

Cholinex

     W aptekach dostępne są także leki stosowane miejscowo, które działają niszcząco na bakterie (Neo-angin N) lub łagodzą objawy grypy i przeziębienia (Cholinex^®, Tantum Verde^®).

     Należy pamiętać, iż w przypadku przedłużających się objawów chorobowych, nieustępowaniu gorączki, osłabieniu należy skontaktować się z lekarzem ! Grypa jest chorobą niebezpieczną z uwagi na zagrażające powikłania. Jak wspomnieliśmy wcześniej, wirusy potrafią ukryć się w naszym organizmie i zaatakować ponownie znacznie później.

Może to objawić się zapaleniem płuc lub zapaleniem mięśnia sercowego.

CZY STOSOWAĆ ANTYBIOTYKI?

Nigdy nie stosujmy antybiotyków bez konsultacji z lekarzem !!! Nie sięgajmy po nie, ponieważ pomogły nam ostatnim razem lub zachwala je sąsiadka ! Zazwyczaj banalne przeziębienie i grypę udaje się zwalczyć przy pomocy metod i środków opisanych powyżej. Jak już podkreślaliśmy, przy przedłużających się dolegliwościach należy skontaktować się z lekarzem. On podejmie decyzję o ewentualnym zaordynowaniu antybiotyku.

     Na zakończenie warto przypomnieć, iż każdej chorobie lepiej zapobiegać niż ją leczyć. Pamiętajmy o podstawowych zasadach profilaktyki podanych powyżej i strzeżmy się grypy i przeziębienia ! A jeśli nie uda nam się uniknąć zachorowania, nie lekceważmy nawet drobnych objawów. Pamiętajmy też, że chorując zarażamy innych. Lepiej kilka dni pozostać w domu, z pożytkiem dla siebie i innych !

PROFILAKTYKA, PROFILAKTYKA I JESZCZE RAZ PROFILAKTYKA

Kto jest najbardziej narażony na zachorowania na grypę?

     Grypa jest groźna dla każdego. Jednak najbardziej narażone są osoby z grup podwyższonego ryzyka. Należą do nich zarówno dzieci, jak i dorośli z chorobami przewlekłymi, szczególnie układu oddechowego, nerek, uszkodzonym lub osłabionym układem odpornościowym, w tym osoby z AIDS, chorzy na astmę, chorzy z nowotworami, to znaczy wszyscy ci, u których infekcja grypowa może spowodować zaostrzenie choroby, a w rezultacie zgon. Światowa Organizacja Zdrowia mówi, że do grupy podwyższonego ryzyka należy zaliczyć także wszystkie osoby po 50 roku życia.

Dlaczego grypa bardzo często przybiera postać epidemii? Na czym polega różnica pomiędzy epidemią a pandemią?

     Epidemie grypy występują rokrocznie, ze względu na zmienność i plastyczność wirusa grypy. Wystarczy, aby nastąpiła najdrobniejsza zmiana w budowie łańcucha aminokwasów, hemaglutyniny i neuraminidazy, które wchodzą w skład budowy wirusa grypy, aby zaczął w populacji krążyć nowy szczep. Epidemia w znaczeniu epidemiologów jest to wzrost liczby zarejestrowanych przypadków choroby na danym terenie, różniący się od poprzedniego sezonu. Natomiast pandemia to epidemia, która obejmuje cały świat. Żeby doszło do powstania pandemii grypy, musi w populacji zacząć krążyć nowy typ lub podtyp wirusa, który nigdy przedtem nie krążył. Jednak w przypadku pandemii mamy do czynienia z tzw. skokami antygenowymi, tzn. że zmianom podlegają już nie pojedyncze aminokwasy, ale całe fragmenty łańcucha hemaglutyniny i neuraminidazy.

Czy może Pani Profesor przypomnieć największe pandemie?

     Jeszcze dwa lata temu we wszystkich swoich publikacjach pisałam, że pandemia z 1918 roku, zwana popularnie hiszpanką, spowodowała około 20 mln zgonów. Dziś wiemy już, że było to aż 50 mln zgonów! Dla porównania I wojna światowa pochłonęła 9 mln ofiar. Warto podkreślić, że największe żniwo hiszpanka zebrała wśród ludzi młodych, między 20 a 40 rokiem życia. Druga pandemia, zwana azjatycką, wybuchła w 1957 roku. Rok 1968 to trzecia pandemia tzw. grypa „Hong Kong”. Jest sprawą dyskusyjną, czy były jeszcze inne pandemie, a mianowicie z 1977 roku.

Jakie są objawy grypy?

     Grypa, co jest bardzo charakterystyczne, występuje nagle. Choroba po prostu „zwala z nóg”. Jej objawy ogólne to złe samopoczucie, rozbicie, dreszcze, przeczulica skóry, ciepłota ciała powyżej 38°C. Objawy ze strony układu oddechowego to surowicza wydzielina z nosa, ból gardła, chrypka, bóle w klatce piersiowej, tzw. suchy, „szczekający” kaszel. Mogą także wystąpić bóle głowy, brak łaknienia, bóle mięśni, bóle stawów, biegunka, bóle brzucha, nudności. Te objawy dotyczą zwłaszcza dzieci między 5 a 14 rokiem życia. Są one zresztą bardzo często mylnie diagnozowane jako zapalenie wyrostka robaczkowego. Przebieg grypy jest zależny od zjadliwości wirusa, wieku pacjenta, stylu życia, współistnienia innych chorób.

Jakie mogą być następstwa grypy?

     Najczęstszymi powikłaniami ze strony układu oddechowego są zapalenie oskrzeli i zapalenie płuc. Chcę zwrócić uwagę na możliwość wystąpienia zapalenia ucha środkowego u małych dzieci. Choroba u małego dziecka może spowodować częściową utratę słuchu, a czasem całkowitą głuchotę. W 2000 r. Komitet Doradczy ds. Szczepień WHO rozważał nawet wprowadzenie w tej grupie dzieci obowiązkowych szczepień. Również wiele przypadków zaburzeń pracy serca, np. zapalenie mięśnia serca i osierdzia, niewydolności nerek, zespołu wstrząsów toksycznych, powikłań neurologicznych jest wywoływanych właśnie przez grypę.

Czy warto się szczepić przeciwko grypie?

     Oczywiście tak! Jedyną i skuteczną metodą walki z grypą jest profilaktyka, profilaktyka i jeszcze raz profilaktyka. Na całym świecie specjaliści biją na alarm, żeby się szczepić, ponieważ skutki powikłań grypowych powinno się rozpatrywać w kategoriach społeczno – ekonomicznych. Skutki grypy można bowiem przeliczyć na pieniądze. Wiadomo, że w zależności od sezonu epidemicznego koszty spowodowane grypą w danym kraju sięgają od 1 miliarda do paru miliardów dolarów. Na te koszty składają się nieobecności w pracy, w szkole, wielokrotne wizyty u lekarza, wypisywanie recept, wykupienie leków, wykonanie badań specjalistycznych. Proszę zwrócić uwagę, że wszyscy menedżerowie, którzy zostali wychowani na Zachodzie, szczepią swoich pracowników. Kierują się przy tym bardzo prostą i logiczną zasadą – pieniądz rodzi pieniądz. A więc, jeżeli nie będą mieli sprawnego personelu, nie będą mieli zysków.

Do kiedy należy się szczepić?

     To jest często zadawane pytanie, ale bardzo potrzebne. Trzeba bowiem obalić mity w tym zakresie. Jakiekolwiek terminy szczepień przeciwko grypie to są niczym nie uzasadnione hipotezy. Jak mówi Komitet Doradczy ds. Szczepień WHO, nie ma żadnych terminów, do których należy się szczepić! Można zaszczepić się nawet wtedy, jeżeli rozpocznie się epidemia. Jednakże osoby z grup podwyższonego ryzyka powinny się zaszczepić przed sezonem grypowym, ze względu na to, że ich system immunologiczny jest osłabiony i najdrobniejsza infekcja grypowa może spowodować zaostrzenie choroby.

A kto powinien się w pierwszej kolejności zaszczepić?

     Szczepimy z dwóch powodów. Ze względu na wskazania epidemiologiczne i wskazania kliniczne. Te ostatnie już omówiłam. Wskazania epidemiologiczne dotyczą osób, które mogą roznosić zakażenie, jak również „otrzymać je w darze”. Są to lekarze, pielęgniarki, cały personel kliniczny, dziennikarze, wojsko, księża, pracownicy budowlani, tramwajarze, pracownicy transportu, pracownicy budowlani. W zasadzie prawie wszyscy powinni się szczepić. Jednak o szczepieniu zawsze powinien zadecydować lekarz.

Po jakim czasie po szczepieniu stajemy się odporni na grypę i na jak długo?

     Przeciwciała, które nas chronią, wytwarzane są w organizmie już po 7 dniach. Ze względu na to, że wirus grypy jest bardzo plastyczny, musimy co roku uaktualniać skład szczepionki i co roku powtarzać szczepienie.

Czy szczepienia przeciw grypie są w Polsce popularne?

     Zużycie szczepionki w sezonie 1992/1993 wynosiło 0,52 dawki na 1000 mieszkańców. Obecnie wartość ta wzrosła blisko 180 razy i równa się 92,4 dawki na 1000 mieszkańców.

Czym zajmuje się Krajowy Ośrodek ds. Grypy WHO, którym Pani Profesor kieruje?

     Do najważniejszych zadań Krajowego Ośrodka ds. Grypy Światowej Organizacji Zdrowia należy zbieranie i analiza informacji o zachorowaniach. Mamy za zadanie wyizolować wirus grypy, który krąży w danej chwili w Polsce. Jeżeli izoluje się wirus, który nie odpowiada panelowi surowic do badań podstawowych, to natychmiast ten szczep musi być wysłany do Światowej Organizacji Zdrowia. Jest to bardzo ważne, ponieważ po selekcji przysłanych rocznie 3 – 4 tys. wyizolowanych szczepów z całego świata WHO ustala skład szczepionki na następny sezon. Ośrodek zajmuje się również oceną serologiczną i epidemiologiczną skuteczności szczepień przeciwko grypie oraz badaniami odwoławczymi. Utrzymujemy stałe kontakty z Międzynarodowymi Centrami ds. Grypy oraz wymieniamy informacje o sytuacji epidemiologiczno-wirusologicznej z analogicznymi ośrodkami w Europie. Naszym zadaniem jest również uświadamianie o zagrożeniach, jakie niesie grypa i upowszechnianie jej profilaktyki.

opracowanie: dr med. Zbigniew Kirkor

Wywiad z prof. dr hab. Lidią B. Brydak,
kierownikiem Krajowego Ośrodka ds. Grypy WHO,
kierownikiem Pracowni Wirusów Zakażeń Oddechowych
Zakładu Wirusologii Państwowego Zakładu Higieny w Warszawie