Osteoporoza

Definicja Światowej Organizacji Zdrowia mówi: „Osteoporoza jest uogólnioną chorobą metaboliczną kości, charakteryzującą się niską masą kostną, upośledzoną mikroarchitekturą tkanki kostnej, a w konsekwencji zwiększoną jej łamliwością i podatnością na złamania”.

Spróbujmy przełożyć fachowy język medyczny na bardziej zrozumiały dla pacjenta. Mówiąc najprościej, osteoporoza to choroba, która dotyczy kości, powoduje ich osłabienie i sprawia, że mogą one ulec złamaniu dużo łatwiej niż u osoby zdrowej.
Osteoporozą zagrożone są przede wszystkim kobiety w okresie poprzekwitaniowym, jednak nie jest prawdą, że osteoporoza to choroba „zarezerwowana” dla starszych kobiet. Cierpią na nią również starsi mężczyźni, a także niekiedy młodzi ludzie, u których towarzyszy ona innym, poważnym chorobom. Osteoporozą zagrożone mogą także być kobiety w ciąży i karmiące piersią, oraz bardzo szybko rosnące dzieci.
Kość jest żywą tkanką, ulegającą przeciwstawnym procesom przebudowy – tworzenia i niszczenia. Procesy te trwają przez całe życie człowieka, zaś stosunek ilości kości tworzonej do niszczonej określa całkowitą masę kostną. Do 30. roku życia przeważają procesy kościotworzenia: obserwujemy budowę szkieletu. Po 50. roku życia, a zwłaszcza po menopauzie u kobiet zaczyna przeważać kościoniszczenie i stopniowy ubytek masy kostnej. Jednak poza hormonami płciowymi: żeńskimi – estrogenami i męskimi – androgenami, na aktywność przemiany kostnej wpływ wywierają inne czynniki, między innymi:

• podaż wapnia i witaminy D w diecie,
  
• inne hormony – parathormon (PTH), kalcytonina (CT), hormon wzrostu (GH),
  
• aktywność fizyczna (umiarkowane obciążanie mechaniczne kości powoduje aktywacje procesów kościotworzenia),
  
• różnorodne sytuacje uznawane za szkodliwe dla prawidłowego metabolizmu kostnego.

Wapń jest pierwiastkiem niezbędnym do prawidłowego funkcjonowania wszystkich komórek, narządów i systemów organizmu żywego. Jest on także najważniejszym pierwiastkiem „kostnym” – w kości znajduje się ponad 90% jego całkowitej ilości w organizmie. Od zawartości wapnia w tkance kostnej zależy m.in. podatność kości na złamania.
Organizm stara się utrzymać stężenie wapnia we krwi w ściśle określonym zakresie stężeń. Kiedy maleje ilość wapnia dostarczanego z pożywieniem, albo zaburzone jest jego wchłanianie, w organizmie uruchamiane są procesy nasilające uwalnianie wapnia z kości. Jeśli proces ten trwa wystarczająco długo, dochodzi do znacznego odwapnienia kości, a w konsekwencji do znacznego wzrostu ryzyka złamań.
Jak już było powiedziane, kolejne okresy w życiu człowieka charakteryzują się innym kierunkiem przemian w tkance kostnej. W dzieciństwie i młodości przeważają procesy tworzenia kości, w wieku dorosłym są one zrównoważone, a u osób starszych przeważają procesy niszczenia.
Szczytową masę kostną osiągamy około 30. roku życia, a więc około 10 lat po zakończeniu wzrastania. Po około dwudziestoletnim okresie „spokoju” masy kostnej zaczyna powoli i stopniowo ubywać – aż do momentu, w którym jest jej za mało, aby wytrzymać siły urazów lub obciążeń wywieranych na szkielet. W konsekwencji dochodzi do złamań kości w warunkach, w których u osób zdrowych nie doszłoby do złamania.
Im mniej kości zbudowaliśmy w młodości (tzn. im niższa szczytowa masa kostna), tym łatwiej o rozwój osteoporozy i większe jest ryzyko złamania. Podobnie, im szybciej tracimy kość ze względu na obecność czynników ryzyka, tym szybciej może nas dotknąć osteoporoza. Znając czynniki ryzyka osteoporozy możemy przewidywać jak bardzo jesteśmy narażeni na wcześniejsze wystąpienie tej choroby.

CZYNNIKI RYZYKA OSTEOPOROZY

Czynnikami ryzyka osteoporozy, których związek ze wzrastającym zagrożeniem złamaniami kości został udowodniony, są:

• przebyte uprzednio złamanie po minimalnym urazie,
  
• rodzinna skłonność do występowania osteoporozy, manifestująca się złamaniami kości po niewielkich urazach (lub bez urazu) u rodziców lub rodzeństwa, szczególnie złamaniem szyjki kości udowej u matki,
  
• wczesna menopauza i długotrwały niedobór estrogenów w organizmie kobiety po menopauzie,
  
• utrzymujące się zaburzenia miesiączkowania w każdym wieku kobiety,
  
• niedobór androgenów (testosteronu) u mężczyzn,
  
• szczupła budowa ciała,
  
• długotrwałe stosowanie leków z grupy glikokortykosterydów (Encorton, Polcortolon, Medrol i inne).

Innymi, uznawanymi czynnikami ryzyka rozwoju osteoporozy są:

• wiek powyżej 65 lat,
  
• niedobór wapnia w diecie osób starszych,
  
• niedobór witaminy D (jedynie 20% witaminy D pochodzi ze żródeł pokarmowych, 80% witaminy D syntetyzowane jest w skórze pod wpływem słońca; osoby starsze spędzają większość czasu w pomieszczeniach zamkniętych, szczególnie w okresie jesienno-zimowym, uniemożliwiając w ten sposób proces powstawania witaminy w ich organizmach),
  
• przewlekłe stosowanie szeregu leków, m.in. przeciwkrzepliwych, przeciwnowotworowych, przeciwdrgawkowych, niektórych moczopędnych – furosemidu, hormonów tarczycy i wielu innych,
  
• nadużywanie kawy, alkoholu, napojów typu cola,
  
• palenie papierosów,
  
• długotrwałe unieruchomienie,
  
• osteoporoza towarzyszyć może licznym chorobom (np. niewydolności nerek, nadczynności przytarczyc, nowotworom, przewlekłym chorobom przewodu pokarmowego, nadczynność tarczycy i innym),
  
• także liczne ciąże i długotrwałe karmienie piersią – zwłaszcza u kobiet niewłaściwie odżywiających się, palących papierosy i nadużywających alkoholu mogą prowadzić do trwałego spadku masy kostnej i zagrożenia osteoporozą.

Im więcej czynników ryzyka, tym większa możliwość rozwoju osteoporozy i zagrożenie złamaniami kości. Współwystępowanie trzech – czterech czynników osteoporozy stanowi niepokojący sygnał, który powinien skłonić do zainteresowania się stanem własnych kości.

OSTEOPOROZA – ISTOTNY PROBLEM SPOŁECZNY

Osteoporoza jest chorobą społeczną. Potwierdzają to badania epidemiologiczne, na podstawie których szacuje się, że w Polsce dot-kniętych osteoporozą jest ok. 4 milionów osób. Rozpoznaną osteoporozę ma ok. 2,2 milionów osób (1,3 milionów kobiet i 0,9 milionów mężczyzn). Rocznie odnotowywanych jest ok. 14 tys. najpoważniejszych złamań osteoporotycznych – złamań szyjki kości udowej.
Uważa się, że w USA jest 20-25 milionów ludzi dotkniętych osteoporozą. W tej populacji zdarza się ok. 1,5 miliona złamań osteoporotycznych rocznie. 250 tysięcy z nich to złamania szyjki kości udowej. Koszty leczenia tych złamań są ogromne i wynoszą ok.10-15 miliardów dolarów rocznie.
Z raportu przygotowanego przez Światową Organizację Zdrowia (WHO) wynika, że osteoporoza jest coraz większym problemem zdrowotnym, zwłaszcza jeśli weźmiemy pod uwagę proces starzenia się populacji. W 2000 r. na całym świecie odnotowaliśmy 6.3 mln złamań osteoporotycznych, podczas gdy w 1990 r. było ich 1,7 mln. Dlatego priorytetem staje się skuteczne zapobieganie i leczenie osteoporozy, zanim dojdzie do jej najgroźniejszego powikłania – złamania.

ZAPOBIEGANIE OSTEOPOROZIE

Jedna z głównych zasad współczesnej medycyny mówi, że lepiej zapobiegać niż leczyć. Jest to niezwykle mądra teza, którą z pewnością warto kierować się w życiu. Bez wątpienia będzie to z pożytkiem dla naszego zdrowia.
Profilaktyka, czyli zapobieganie rozwojowi choroby ma ogromne znaczenie w walce z osteoporozą. O stan kości należy dbać od lat najwcześniejszych. Od tego, jak zostaną ukształtowane w dzieciństwie i młodości, zależy ich przyszły los. Oczywiście, byłoby idealnie gdybyśmy zdrowie swoich kości mieli na uwadze już jako dzieci i dbali o nie przez całe późniejsze życie. Należy jednak podkreślić, że na rozpoczęcie działań profilaktycznych zawsze jest dobry czas. Najlepiej zacząć już dziś, niezależnie od tego czy jest się osobą młodą, dojrzałą, czy w wieku podeszłym. W każdym momencie życia można zrobić wiele dobrego dla swoich kości. Nigdy nie jest za późno na modyfikację stylu życia, zmianę diety czy kontrolną wizytę u lekarza. Pamiętajmy, że właściwie prowadzona profilaktyka osteoporozy jest skuteczna.
Nie można też nie wspomnieć o aspekcie ekonomicznym profilaktyki. Według wszelkich analiz zapobieganie osteoporozie jest zawsze tańsze niż jej leczenie (koszt leków, wizyt lekarskich, leczenia szpitalnego).

POSTANOWIENIA DLA MOICH KOŚCI

Większość z nas przy różnych okazjach składa sobie liczne postanowienia i obietnice, które dotyczą różnych dziedzin naszego życia. Najbardziej cenne dla nas są te, dotyczące poprawy stanu naszego zdrowia. Proponujemy wszystkim niezależnie od płci i wieku jeszcze jedno niezwykle ważne postanowienie: zacznę dbać o zdrowie moich kości i będę chronił je przed osteoporozą. Jak takie postanowienie zrealizować? Oto nasze zalecenia. Przeczytajcie je uważnie i spróbujcie zastosować w życiu codziennym.

1. Spożywaj pokarmy bogate w wapń (mleko i jego przetwory: jogurty, kefir) i wit. D (tran, żółtko jaj) tak, żeby Twoje kości miały odpowiednią ilość budulca.
   
2. Jeżeli uważasz, że nie jesteś w stanie zapewnić swojemu organizmowi właściwej podaży
   wapnia w diecie rozpocznij przyjmowanie preparatów wapniowo-witaminowych.
   
3. Postaraj się osiągnąć i utrzymać prawidłową dla swojej płci, wieku i wzrostu masę ciała.
   
4. Korzystaj ze słonecznej pogody (pod wpływem promieni słonecznych powstaje w skórze witamina D).
   
5. Zmień tryb życia z siedzącego na bardziej aktywny – zacznij się gimnastykować, dużo spaceruj.
   
6. Postaraj się ograniczyć do minimum używki, tj. kawę, papierosy, alkohol – zadbasz w ten sposób nie tylko o kości, ale o cały organizm.
   
7. Bądź ostrożny – unikaj sytuacji mogących doprowadzić do upadku, a w konsekwencji do złamań kości.
   1. zostań w domu, kiedy jest ślisko,
      
   2. przy wannie zamontuj uchwyt, który pomoże Ci bezpiecznie z niej wyjść,
      
   3. połóż na podłodze w łazience antypoślizgowy dywanik,
      
   4. zaopatrz się na zimę w buty na grubym bieżniku (zabezpiecza przed poślizgiem),
      
   5. korzystając ze schodów zawsze trzymaj się poręczy,
      
   6. unikaj podnoszenia dużych ciężarów.
8. Jeżeli zidentyfikowałeś u siebie obecność czynników ryzyka rozwoju osteoporozy, zainteresuj się możliwością wykonania badania densytometrycznego kości.
   
9. Jeżeli przyjmujesz przewlekle leki, zapytaj lekarza rodzinnego, czy nie mają one negatywnego wpływu na kości.
   
10. Poproś swojego lekarza, aby ocenił, czy Twój organizm jest zagrożony osteoporozą.

OBJAWY OSTEOPOROZY

Osteoporoza nie pojawia się nagle. Jest chorobą podstępną, rozwijającą się przez wiele lat, nie manifestując się początkowo w żaden szczególny sposób. Ubytek masy kostnej postępuje powoli, często bez żadnych bólów, które mogłyby być ostrzeżeniem przed nadchodzącą chorobą. We wczesnej fazie choroby nie odczuwamy, że coś złego dzieje się z naszymi kośćmi! Organizm nie ostrzega nas o zbliżającym się zagrożeniu – jest to istota podstępnego przebiegu osteoporozy. W późniejszej fazie choroby pojawiają się bóle. Bóle osteoporotyczne mają charakter przewlekły, są bardzo uciążliwe i trudne do uśmierzenia. Najczęściej dotyczą pleców, zwykle w okolicy kręgosłupa. Chorzy uskarżają się także na bóle żeber. Niestety, bóle pleców rzadko kojarzone są z osteoporozą. Zdecydowanie częściej myśli się, że są wynikiem zmian zwyrodnieniowych kręgosłupa, wypadającego dysku, czy po prostu przeciążenia i przemęczenia. Osteoporoza, jako przyczyna bólów zwykle odsuwana jest na plan dalszy. W zaawansowanej fazie choroby kości są już znacznie odwapnione. Dla tej fazy charakterystyczna jest tzw. zwiększona łamliwość kości. Oznacza to, że kości są bardzo podatne na złamania, które mogą wystąpić już przy lekkich urazach i niewielkich obciążeniach. Kości są tak osłabione, że do złamań może dochodzić nawet bez uchwytnej przyczyny! Mówimy wtedy o tzw. złamaniach samoistnych. Złamania osteoporotyczne występują w kilku charakterystycznych miejscach:

• nadgarstku – najczęstsze,
  
• szyjce kości udowej – najpoważniejsze z klinicznego punktu widzenia,
  
• trzonach kręgów kręgosłupa,
  
• rzadziej dotyczą żeber i innych kości.

Zaskakujące może się wydać, że osteoporoza powoduje złamania kręgosłupa i kości udowej. Zwykle tak poważne urazy kojarzone są z ciężkimi wypadkami, kiedy działają ogromne siły. Okazuje się jednak, że nieleczona osteoporoza tak bardzo niszczy kości, że dość często skutkuje tego typu złamaniami.
Kręgosłup jest rusztowaniem dla naszego ciała. Ponieważ przyjmuje na siebie duże obciążenia, powinien być bardzo wytrzymały (takim zresztą stworzyła go natura). Niestety, osteoporoza dość wcześnie atakuje właśnie kręgosłup. W szczególności dotyczy to kobiet w okresie poprzekwitaniowym. Powoduje odwapnienie kręgów i szybko je osłabia. W tym momencie już zwykłe obciążenia do jakich dochodzi w życiu codziennym są zbyt duże dla odwapnionych kręgów. Najsłabszy z nich nie wytrzymuje nacisku i zostaje zgnieciony przez sąsiadujące kręgi. Dochodzi do złamania fachowo nazywanego złamaniem kompresyjnym. Skutki takich złamań są poważne. Pojawia się zniekształcenie sylwetki, charakterystyczny „wdowi garb” – wynik znacznego skrzywienia osi kręgosłupa. Dochodzi do obniżenia wzrostu – każdy zgnieciony krąg to przecież utrata kilku centymetrów wzrostu.
Najpoważniejsze z klinicznego punktu widzenia są złamania szyjki kości udowej, które wymagają leczenia operacyjnego. Złamania szyjki kości udowej charakteryzuje wysoka śmiertelność, sięgająca 20% w ciągu pierwszego półrocza po złamaniu. Liczba chorych, którzy powracają do pełnego zdrowia po złamaniu nie przekracza 25%, ponad 50% wymaga opieki, w tym 20% stałej pielęgnacji. Znaczna część osób po złamaniu szyjki kości udowej staje się więc na stałe zależna od pomocy osób trzecich i opieki lekarskiej i pielęgniarskiej.

Podsumowując, złamania osteoporotyczne mogą w konsekwencji prowadzić do przewlekłych zespołów bólowych, upośledzenia możliwości samodzielnej egzystencji, trwałego ubytku zdrowia, inwalidztwa, a nawet śmierci. Wymagają one kosztownego leczenia i długotrwałej rehabilitacji, które często nie owocują oczekiwanymi skutkami.

DIAGNOSTYKA OSTEOPOROZY

DENSYTOMETRIA

Odczuwalne lub widoczne objawy osteoporozy, takie jak: bóle pleców, zmniejszenie wzrostu, zniekształcenia sylwetki, czy też złamania, pojawiają się dopiero w zaawansowanej fazie choroby. Dopóki nie dojdzie do złamań, ubytek masy kostnej postępuje powoli, nieubłagalnie, ale bez bólów, które mogłyby być ostrzeżeniem przed nadchodzącą chorobą. Jest więc niezwykle ważne, by odpowiednio wcześnie wykryć zbliżające się zagrożenie.
Badaniem pozwalającym na wczesne wykrywanie zmian zachodzących w tkance kostnej jest densytometria. Metoda ta pozwala na wiarygodną ocenę gęstości mineralnej kości (BMD – Bone Mineral Density). Badanie to cechuje się bardzo dużą dokładnością i pozwala na określenie kilkuprocentowych zmian ilości masy kostnej. Dla porównania, na podstawie zdjęć rentgenowskich zmiany osteoporotyczne można rozpoznać dopiero, gdy ubytek masy kostnej wynosi 25-30%. Badanie densytometryczne jest bezbolesne, trwa od kilku do kilkunastu minut i nie wymaga specjalnych przygotowań ze strony badanego.

Wynik pomiaru densytometrycznego pozwala na:

• rozpoznanie osteoporozy nawet przy braku złamań,
  
• oszacowanie indywidualnego ryzyka złamań,
  
• otrzymywanie informacji przydatnych do podjęcia decyzji o leczeniu pacjenta lub konieczności wykonania dalszych badań diagnostycznych.

Najdokładniejsze, dysponujące największymi możliwościami densytometry kostne to urządzenia duże, ważące kilkaset kilogramów, przeznaczone do badań klinicznych. Do badań profilaktycznych wykorzystuje się również aparaty przenośne, lekkie, szybkie w działaniu. Za ich pomocą można przebadać, w stosunkowo krótkim czasie, znaczną liczbę osób. Pozwalają one na prowadzenie badań przesiewowych na dużą skalę.
Najlepszą metodą pomiarową, zalecaną przez Światową Organizację Zdrowia (WHO) jest densytometria techniką DEXA (Dual Energy X-ray Absorptiometry). Metodę tę wykorzystuje się także w niektórych typach wspomnianych już urządzeń przenośnych, służących do pomiarów BMD w kościach dalszej części przedramienia. Po badaniu, pacjent otrzymuje na wydruku komputerowym jego wynik, przedstawiony w kilku postaciach. Dla lekarza i pacjenta najważniejsze są dwie:

• Z-score i
  
• T-score

Wynik Z-score mówi o tym, jak bardzo gęstość mineralna kości osoby badanej różni się od przeciętnej gęstości mineralnej kości osoby w tym samym wieku. Wynik T-score porównuje natomiast BMD osoby badanej do gęstości mineralnej kości osób młodych. Ten właśnie wskaźnik (T-score) stanowi jedną z podstaw rozpoznawania osteoporozy.

Densytometryczne kryteria rozpoznawania osteoporozy w oparciu o wskażnik T-score ustalone zostały przez Światową Organizację Zdrowia:

• norma: BMD>-1,0 SD
• osteopenia (niska masa kostna) BMD-1÷-2,5 SD
• osteoporoza BMD<-2,5 SD
• osteoporoza zaawansowana BMD<-2,5 SD; + obecność jednego lub kilku złamań

Pamiętaj, że wraz z obniżaniem się gęstości mineralnej kości znacząco wzrasta względne ryzyko złamań!
Badanie profilaktyczne przeprowadzone po raz pierwszy około 45 roku życia i okresowo powtarzane pozwala uchronić się przed osteoporozą i jej skutkami. Stwierdzenie tendencji do spadku masy kostnej odpowiednio wcześnie daje dość czasu na podjęcie działań profilaktycznych. Właściwie prowadzona profilaktyka może zahamować rozwój zmian prowadzących do wystąpienia choroby.

INNE METODY DIAGNOSTYCZNE:

• badania rentgenowskie (RTG) – są nadal najlepszymi badaniami służącymi identyfikacji dokonanych złamań osteoporotycznych, zwł. trzonów kręgowych. Powinny być wykonywane jako pierwsze badanie u osób z ostrymi dolegliwościami bólowymi ze strony układu kostnego,
  
• ilościowa tomografia komputerowa (QCT) – badanie bardzo dokładne, ale trudno dostępne i drogie. Wiąże się ponadto ze znaczną ekspozycją na promieniowanie rentgenowskie,
  
• ultrasonografia (QUS) – metoda tania, użyteczna w badaniach przesiewowych w celu identyfikacji chorych o wysokim zagrożeniu złamaniami. Nie nadaje się do oceny postępu choroby, ani monitorowania skuteczności leczenia,
  
• badania biochemiczne – w większości przypadków niepowikłanej osteoporozy ich wyniki mieszczą się w granicach normy. Stanowią jednak podstawę różnicowania osteoporozy z innymi poważnymi chorobami układu kostnego, a także mogą ułatwiać decyzje terapeutyczne.

Jakkolwiek najlepszym badaniem jest densytometria, w ocenie zagrożenia lub zaawansowania osteoporozy należy wziąć pod uwagę także obecność czynników ryzyka, objawy choroby, wyniki badań biochemicznych i rentgenowskich. Dopiero wtedy wyłania się całościowy obraz choroby, wobec której należy rozpocząć odpowiednie leczenie.

OSTEOPOROZA A DIETA

Optymalnie i właściwie zbilansowana dieta powinna dostarczać wszystkich niezbędnych składników odżywczych i mineralnych. Zapotrzebowanie na składniki pokarmowe jest uzależnione od płci, wieku i trybu życia. Nie jest prawdą, że istnieje jedna idealna dieta, która byłaby odpowiednia dla wszystkich i w pełni realizowałaby potrzeby żywieniowe każdego z nas. Inne oczekiwania dietetyczne ma wzrastający i szybko zmieniający się organizm dziecka, a inne rozwinięte ciało osoby dorosłej.
Osteoporoza należy do grupy chorób, w których dieta ma olbrzymie znaczenie. Wiedza, że sposób odżywiania się może mieć wpływ na czas ujawnienia się i tempo rozwoju osteoporozy jest naszą potężną bronią. Należy tylko umieć odpowiednio ją wykorzystać. Podczas konstruowania modelu odżywiania, który ma chronić przed osteoporozą, obowiązują ogólne zasady żywienia racjonalnego. Szczególny nacisk kładzie się jednak na spożywanie pokarmów bogatych w wapń i witaminę D, natomiast zaleca się ograniczanie tych produktów, które nie służą naszym kościom. Szczegółowe dane na ten temat będą przedstawione niżej.

WAPŃ – PIERWIASTEK ŻYCIA

Wapń jest pierwiastkiem należącym do grupy tzw.makroelementów i odpowiada za wiele ważnych funkcji organizmu człowieka. Wapń jest podstawowym składnikiem mineralnym, niezbędnym do utrzymania równowagi elektrolitowej organizmu i prawidłowego funkcjonowania wielu mechanizmów regulacyjnych. Stanowi podstawowy składnik tkanki kostnej, odpowiada za rozwój zębów, warunkuje prawidłowe przewodnictwo nerwowe i kurczliwość mięśni. Jest niezbędnym czynnikiem biorącym udział w procesie krzepnięcia krwi. Stymuluje mechanizmy obronne organizmu. Jego niedobór prowadzi w pierwszym rzędzie do zaburzeń nerwowo-mięśniowych i demineralizacji kości.
Zapotrzebowanie na wapń jest zmienne i zależy przede wszystkim od płci i wieku. Istnieją okresy w życiu człowieka kiedy podaż wapnia powinna być szczególnie wysoka. Są to:

• okres intensywnego wzrastania u dzieci i młodzieży,
  
• ciąża i laktacja u kobiet,
  
• okres około- i pomenopauzalny u kobiet,
  
• wiek podeszły.

TABELE ZAPOTRZEBOWANIA NA WAPŃ*

Zamieszczone poniżej tabele przedstawiają zalecaną dzienną podaż wapnia w zależności od wieku i płci. Tabela przedstawia zalecane spożycie wapnia w mg na dobę.
Przygotowując posiłki najczęściej bierzemy pod uwagę ich kaloryczność. Rzadko zastanawiamy się nad zawartością wapnia. Z drugiej strony, policzenie ilości wapnia w posiłku nie jest zadaniem prostym.

Ułatwić je może poniższa tabela:

WITAMINA D – PRZYJACIÓŁKA WAPNIA

W przyswajaniu wapnia decydującą rolę odgrywa witamina D. Najłatwiejszym i całkowicie naturalnym sposobem na uzyskanie potrzebnej nam dawki wit. D jest ekspozycja na światło słoneczne, które powoduje, że organizm sam ją wytwarza. W letni dzień nawet 15 minut na słońcu wystarczy, by pokryć nasze dobowe zapotrzebowanie na wit. D. W krajach, w których natężenie promieni słonecznych w miesiącach zimowych jest małe (a do nich należy Polska), produkcja wit. D w skórze od października do marca praktycznie ustaje. Dlatego musimy szukać innych źródeł tej cennej witaminy. Trudno uzupełnić jej braki, ponieważ występuje ona w ograniczonej liczbie produktów, w dodatku w niewielkich ilościach.
Produkty zawierające wit. D:

• mleko, margaryna, żółtka jaj, wątróbka kurza, łosoś, sardynki, śledzie, makrele, oleje z halibuta i z wątroby dorsza.

SPRZYMIERZEŃCY TWOICH KOŚCI

Mleko i przetwory mleczne
Podstawowym źródłem wapnia jest mleko i jego przetwory. Mleko jest cennym źródłem wapnia nie tylko z powodu jego zawartości, ale też z powodu dobrej biodostępności.
Niedostateczna podaż wapnia uruchamia w organizmie człowieka mechanizmy, które doprowadzają do uwalniania wapnia z kości w celu utrzymania prawidłowego stężenia tego pierwiastka w surowicy krwi.
Jedną z metod zapobiegania osteoporozie jest zatem dostatecznie duże spożycie wapnia przez całe życie.
Spożycie 700-750 ml mleka + 100 g twarogu + 20 g sera podpuszczkowego na dobę pokrywa przeciętne dobowe zapotrzebowanie na wapń. Zaleca się spożywanie niskotłuszczowego mleka i jego przetworów, zamiast produktów beztłuszczowych. Całkowite usunięcie tłuszczu pozbawia produkty mleczne witaminy D, niezbędnej do prawidłowego wchłaniania wapnia.

WROGOWIE TWOICH KOŚCI

Kofeina

Przeprowadzone badania naukowe wskazują na zwiększone ryzyko złamań kości u osób wypijających 2 filiżanki kawy bądź 4 szklanki herbaty dziennie. Wykazano, że nadmierne spożycie kofeiny powoduje zmniejszenie masy kostnej, szczególnie u kobiet, u których dzienne spożycie wapnia jest niższe od zalecanego. Fakt ten ma praktyczne znaczenie, gdyż przeciętne spożycie wapnia u kobiet w Polsce odpowiada tylko ok. 40-50% zapotrzebowania, a konsumpcja kawy i herbaty jest wysoka.

Alkohol

W przewlekłym alkoholizmie zwykle występuje niski poziom wapnia w surowicy. Jest to zjawisko wtórne do niedożywienia, oraz uszkodzenia wątroby i trzustki. Alkohol wzmaga też wydalanie wapnia w moczu, ale mechanizm tego działania nie jest do końca poznany. Prawdopodobnie alkohol bezpośrednio oddziałuje na komórki budujące kość (osteoblasty) i hamuje ich funkcję.

Palenie tytoniu

W wielu badaniach epidemiologicznych stwierdzono, że palenie tytoniu stanowi czynnik ryzyka osteoporozy. Zanotowano wyraźny związek pomiędzy paleniem tytoniu a częstością złamań kręgów, kości przedramienia i biodra. Dokładny mechanizm tej zależności nie jest poznany. Przypuszcza się, że palenie może bezpośrednio hamować czynność komórek kościotwórczych. Kadm zawarty w dymie tytoniowym (narażenie palacza na ten składnik jest trzy razy wyższe niż niepalącego) upośledza gospodarkę wapniową. U kobiet największe znaczenie przypisuje się wpływowi palenia tytoniu na metabolizm estrogenów, co redukuje możliwość ich ochronnego oddziaływania na tkankę kostną.

Napoje typu cola, zupy w proszku

Zawierają znaczne ilości fosforanów, których nadmiar może powodować ujemne skutki zdrowotne. Potwierdziły to badania wskazujące na niekorzystny wpływ spożywania nadmiernej ilości fosforanów na stężenia i metabolizm witaminy D – regulatora gospodarki wapniowej. Nadmierne spożycie produktów bogatych w fosforany wyzwala w organizmie zmiany hormonalne prowadzące do aktywacji procesów niszczenia kości (kościogubnych). Może powodować to w konsekwencji zmniejszenie masy kostnej.

KOBIETA KARMIĄCA A WAPŃ

Kobieta będąca w okresie karmienia piersią znajduje się w sytuacji, która wymaga szczególnych rozwiązań dietetycznych.
Właściwie zbilansowana dieta kobiety karmiącej dostarcza jej i dziecku wszystkich niezbędnych składników odżywczych i mineralnych. Powtarzające się błędy w sposobie odżywiania się matki zwykle nie powodują obniżenia wartości odżywczej i jakości mleka kobiecego. Spowodowane jest to faktem, że nad stałym składem mleka i jego unikalną kompozycją czuwa złożony mechanizm hormonalny matki. Nie pozwala on, aby niewłaściwe odżywianie się matki miało zbyt duży wpływ na produkowany przez nią pokarm dla niemowlęcia. Efekt ten uzyskiwany jest jednak na ogół kosztem organizmu kobiety.

W przypadku niedoborów wapnia w diecie, uruchamiane są jego zapasy zmagazynowane w tkance kostnej matki, tak aby dziecko wraz ze spożywanym pokarmem otrzymywało nie zmienioną ilość tego pierwiastka.
Podsumowując, karmienie piersią nie zwiększa ryzyka osteoporozy u kobiet będących na diecie bogatowapniowej i mających wysoki wyjściowy poziom wapnia w organizmie na początku laktacji. Natomiast kobiety, u których występował ciągły deficyt tego pierwiastka w diecie, mogą być zagrożone ryzykiem utraty masy kostnej podczas laktacji i związanym z tym przyspieszonym rozwojem osteoporozy w wieku późniejszym. Proponowaną metodą zapobiegania temu zagrożeniu jest stosowanie diety o wysokiej zawartości wapnia lub przyjmowanie preparatów wapniowych w czasie ciąży i w okresie karmienia.

MĘŻCZYŹNI I OSTEOPOROZA

Osteoporoza jest chorobą bardziej rozpowszechnioną wśród kobiet. W błędzie jest jednak ten, kto uważa, że nie dotyczy ona mężczyzn. Przeciwnie, coraz więcej przypadków osteoporozy stwierdza się właśnie u płci męskiej. W Polsce rozpoznaną osteoporozę ma około 900 tysięcy mężczyzn. 20 – 30% złamań kości spowodowanych tym schorzeniem dotyczy mężczyzn. Podobnie jak u kobiet, złamania osteoporotyczne u mężczyzn (szczególnie szyjki kości udowej) prowadzą do poważnych komplikacji i często stanowią przyczynę śmierci.

Główne przyczyny osteoporozy u mężczyzn to:

• niska szczytowa masa kości
  • niektórzy mężczyźni z przyczyn genetycznych, dietetycznych osiągają niską szczytową masę kostną, co sprzyja powstaniu osteoporozy,
• niedobór hormonów męskich,
  
• nadużywanie alkoholu, palenie tytoniu,
  
• długotrwałe przyjmowanie leków działających niekorzystnie na kości,
  
• długotrwałe unieruchomienie,
  • np. z powodu przewlekłych chorób,
• przyczyna idiopatyczna (nieznana).

Zalecenia profilaktyczne dla mężczyzn są takie same jak dla kobiet i zostały przedstawione w części poświęconej zapobieganiu osteoporozie.

LECZENIE OSTEOPOROZY

W leczeniu osteoporozy obowiązuje podstawowa zasada, której należy bezwzględnie przestrzegać: leczenie musi być konsekwentne i długotrwałe – tylko wówczas będzie skuteczne. Leczenie osteoporozy jest prowadzone do końca życia pacjenta.

Podstawowym celem leczenia osteoporozy jest zapobieganie złamaniom. Ryzyko złamań można zmniejszyć powstrzymując ubytek kości lub wywołując przyrost ich masy. Leki stosowane w leczeniu osteoporozy można więc podzielić na: leki powstrzymujące niszczenie kości

• bisfosfoniany
  
• estrogeny
  
• kalcytonina
  
• raloksyfen

leki pobudzające tworzenie i uwapnienie kości

• preparaty wapnia i witaminy D
  
• fluorki
  
• parathormon (PTH)

Tylko niektóre z wymienionych leków mają udowodnioną skuteczność w zapobieganiu złamaniom osteoporotycznym. Współczesna medycyna w praktyce wykorzystuje przede wszystkim leki, które powodują zmniejszenie utraty masy tkanki kostnej (hamują resorbcję). Zastosowanie leków pobudzających kościotworzenie (poza wapniem i witaminą D) jest ograniczone, a korzyści z ich stosowania – wątpliwe.
Pierwszą grupę leków stosowanych w leczeniu osteoporozy stanowią bisfosfoniany: etidronian (I generacja), alendronian i risedronian (III generacja). Bisfosfoniany III generacji są jedynymi jak dotąd lekami, które wykazały skuteczność przeciwzłamaniową, zarówno wobec złamań trzonów kręgowych, jak i złamań pozakręgowych: nadgarstka, a co najważniejsze szyjki kości udowej. Ze względu na to, alendronian stanowi obecnie lek pierwszego rzutu w leczeniu wszystkich typów osteoporozy, zarówno u kobiet, jak i u mężczyzn. Alendronian jako przedstawiciel bisfosfonianów III generacji może być scharakteryzowany w następujący sposób:

• skutecznie hamuje utratę masy kostnej,
  
• powoduje wzrost gęstości mineralnej kości w obrębie kręgosłupa, szyjki kości udowej i przedramienia,
  
• zmniejsza ryzyko złamań,
  
• sposób przyjmowania leku jest wygodny – raz dziennie doustnie.

U kobiet po menopauzie zalecane jest prowadzenie hormonalnej terapii zastępczej (HTZ) – polegającej na podawaniu hormonów, które w warunkach prawidłowych są produkowane przez jajniki i pełnią rolę ochronną wobec kości. Kiedy zanika czynność jajników, proces osteoporotyczny ulega gwałtownemu przyspieszeniu. Stosowanie estrogenów (w postaci tabletek lub plastrów przylepianych do skóry) hamuje ten proces. Niestety, hormonalna terapia zastępcza ma swoje ograniczenia i nie u każdej kobiety może być zastosowana. Poza tym uważa się, że czas jej prowadzenia nie powinien przekraczać 5 lat.

Nową grupą leków, znajdującą coraz szersze zastosowanie w leczeniu osteoporozy u kobiet po menopauzie są selektywne modulatory receptora estrogenowego (SERM), które reprezentuje raloksyfen. Udowodniono, że leczenie raloksyfenem znacząco zmniejsza ryzyko osteoporotycznych złamań trzonów kręgowych, jednak lek ten nie zmniejsza zagrożenia złamaniem szyjki kości udowej. Raloksyfen – podobnie jak hormonalna terapia zastępcza – wykazuje ponadto wiele innych korzystnych działań na różne sfery zdrowia i życia kobiety.
W leczeniu osteoporozy od dawna stosowane są preparaty kalcytoniny – hormonu regulującego metabolizm wapnia i hamującego proces niszczenia kości. Podobnie jak raloksyfen, kalcytonina znamiennie zmniejsza ryzyko złamań kompresyjnych trzonów kręgowych, jednak nie zmienia zagrożenia złamaniem szyjki kości udowej. Kalcytonina jest natomiast bardzo dobrym lekiem w zwalczaniu bólów kostnych, spowodowanych osteoporozą.

W leczeniu osteoporozy stosowano przez wiele lat fluor. Stymuluje on tworzenie tkanki kostnej i zwiększa masę szkieletu, jednak okazało się, że wieloletnie stosowanie fluoru znamiennie zwiększa ryzyko złamań kości, w tym złamania szyjki kości udowej.
Niezależnie od rodzaju podjętego leczenia, należy jednak zawsze pamiętać, że najlepsze efekty w leczeniu osteoporozy daje terapia skojarzona: prawidłowa aktywność fizyczna, eliminacja czynników ryzyka, prawidłowa podaż wapnia i witaminy D i ochrona przed upadkami, mogącymi prowadzić do złamań.

opracowanie: lek. med. Piotr Wesołowski
Konsultacja merytoryczna: dr n. med. Waldemar Misiorowski
Klinika Endokrynologii CMKP Warszawa