Udar mózgu

CO TRZEBA WIEDZIEĆ O UDARZE MÓZGU

Czym jest udar mózgu?

Udar mózgu to szybko rozwijające się zaburzenia ogniskowe funkcji mózgu, które są wywołane uszkodzeniem naczyniowym. Najczęstszymi objawami udaru mózgu są: jednostronne osłabienie albo drętwienie kończyn, zaburzenia w rozumieniu mowy lub niemożność wypowiadania słów, zaburzenia widzenia. Mogą też wystąpić nagłe, bardzo silne zawroty głowy, często połączone z zaburzeniami połykania, zaburzeniami mówienia lub osłabieniem kończyn. Objawem udaru mózgu może być również nagły, bardzo silny ból głowy, inny niż bóle głowy, które występowały uprzednio.

Jakie są przyczyny udaru mózgu?

Przyczyną udaru są zaburzenia krążenia w mózgu. Udar mózgu nazywa się bardzo często wylewem do mózgu, jednak nie jest to precyzyjne określenie. W 80% przypadków udar mózgu wywołany jest niedokrwieniem, czyli zamknięciem naczynia, które doprowadza krew do mózgu. Tylko 20% udarów mózgu wywołane jest krwotokiem bądź to do mózgu, bądź do przestrzeni pomiędzy mózgiem a czaszką.

Czy udar mózgu jest poważnym problemem?

Udar mózgu jest ogromnym problemem na całym świecie. W Stanach Zjednoczonych i w Europie na udar zapada około 1,5 mln osób, z tego jedna trzecia umiera w ciągu roku od wystąpienia choroby. W Polsce notuje się około 75 tys. przypadków zachorowań rocznie, a około 30 tys. osób umiera. Udar mózgu w Polsce, podobnie jak w innych krajach, jest 3 co do częstości przyczyną zgonów i główną przyczyną niesprawności wśród osób po 40. roku życia.

Jakie jest ryzyko wystąpienia udaru mózgu?

Udar mózgu jest chorobą ludzi starszych. Zachorowalność wzrasta dramatycznie wraz z wiekiem, na przykład u osób w wieku pomiędzy 45 a 55 rokiem życia ryzyko udaru wynosi 1 na 1000 na rok. W wieku pomiędzy 65 a 75 – 1 na 100, a po 85 roku życia 1 na 30.

Czy udarom można zapobiegać?

Mimo że udar jest chorobą ludzi starszych, można mu skutecznie zapobiegać. W wielu krajach uprzemysłowionych w ciągu ostatnich 30 lat uzyskano bardzo wyraźny spadek zapadalności na udary mózgu. Wiąże się to z faktem, że zidentyfikowano czynniki ryzyka udaru. Spośród nich najważniejszymi są: nadciśnienie tętnicze, niektóre choroby serca (głównie migotanie przedsionków), otyłość, brak ruchu, cukrzyca, nadużywanie alkoholu, palenie papierosów. Bywają też stany określane mianem przemijających ataków niedokrwiennych mózgu. Występują wtedy objawy takie jak w udarze mózgu, ale trwają one od kilku minut do kilku godzin, po czym całkowicie się wycofują. Jeżeli wtedy zaczniemy prawidłowe leczenie, można uniknąć udaru. Lecząc prawidłowo nadciśnienie krwi możemy zmniejszyć ryzyko udaru aż o 40%. Do zmniejszenia ryzyka udaru przyczynia się również ograniczenie palenia papierosów i nadużywania alkoholu, prowadzenie aktywnego trybu życia, czy też stosowanie prawidłowej diety.

Czy ryzyko wystąpienia ponownego udaru jest duże?

Po przebytym udarze nawroty następują bardzo często. W ciągu roku aż 10% chorych doznaje powtórnego udaru, a w ciągu 5 lat – aż 40% chorych.

Czy istnieją metody zapobiegania powtórnym udarom?

Wystąpieniu nawrotowi udaru mózgu można skutecznie zapobiegać. Wybór leczenia zależy w dużym stopniu od typu przebytego udaru. Najczęściej stosuje się leki przeciwpłytkowe, na przykład kwas acetylosalicylowy (aspiryna). Stosuje się także leki obniżające krzepliwość krwi. Można również wykonać operację tętnic szyjnych. Oprócz tego bardzo ważne jest leczenie czynników ryzyka udaru. W tym wypadku najważniejszą rolę odgrywa leczenie nadciśnienia, hiperlipidemii i cukrzycy, obniżenie wagi ciała, zaprzestanie palenia papierosów, ograniczenie picia alkoholu. W ostatnich latach zwraca się bardzo dużą uwagę na wybór właściwego postępowania zapobiegającego powtórnemu udarowi. Prowadzone są również badania na ten temat, na przykład badanie PROGRESS, które ma na celu wykazanie jak dalece obniżenie ciśnienia krwi zmniejsza ryzyko ponownego udaru.

Jak przebiega leczenie?

Jeszcze do niedawna panowała kompletna niewiedza dotycząca leczenia udaru mózgu. Uważano, że chory z udarem nie rokuje poprawy i nie warto się nim zajmować. Podejście do tego problemu zmieniło się radykalnie w ciągu ostatnich 20 lat. Obecnie uważa się, że udar powinien być traktowany jako stan bezpośredniego zagrożenia życia. Używa się nawet sformułowania atak mózgu, co sugeruje, że pacjent, który doznaje udaru powinien być natychmiast kierowany do szpitala. Bez wątpienia najlepsze efekty leczenia udaru uzyskuje się w oddziałach udarowych. Oddziały udarowe są zwykle częścią oddziału neurologicznego. Są w nich jednak dostępne wszystkie możliwości postawienia właściwej diagnozy udaru, jak również monitorowania stanu pacjenta. Również pracujący w nich personel bardzo dobrze zna problematykę udaru. Nie ma żadnego leku, który ratuje w sposób zdecydowany uszkodzenie mózgu powstałe w wyniku niedokrwienia czy wylewu krwi, ale właściwe postępowanie ogólnomedyczne przynosi niewątpliwe rezultaty. Dzięki uruchomieniu sieci oddziałów udarowych w wielu krajach uzyskano spadek wczesnej śmiertelności z powodu udaru o 50%. Leczenie w oddziałach udarowych zmniejsza też inwalidztwo poudarowe.

Jakie mogą być konsekwencje zachorowania na udar mózgu?

Niestety, wciąż z powodu udaru mózgu kilkanaście procent osób umiera na udar niedokrwienny w ciągu pierwszego miesiąca, a na udar krwotoczny aż 30-40%. W wyniku udaru niedokrwiennego w jednym miesiącu umiera kilkanaście osób, natomiast udar krwotoczny kończy się śmiercią aż w 30%-40% przypadków. Jednakże 50% osób, które przeżyją udar może być prawie samodzielna w zakresie podstawowych czynności życiowych. Ten wynik zależy od tego, jak wcześnie zostanie wprowadzona rehabilitacja u tych chorych.

Jakie są cele Narodowego Programu Profilaktyki i Leczenia Udaru?

Narodowy Program Profilaktyki i Leczenia Udaru Mózgu, który jest realizowany od 4 lat, przygotowano, aby poprawić sytuację chorych z udarem w Polsce. Program ten został opracowany przez Polskie Towarzystwo Neurologiczne, zespół konsultantów do spraw neurologii oraz Instytut Psychiatrii i Neurologii. Dzięki naszym działaniom udało się rozbudować sieć oddziałów udarowych w Polsce. Jest ich już ponad 50, a organizacja dalszych jest w toku. W ramach Programu przeprowadzono wiele szkoleń dla lekarzy, pielęgniarek i rehabilitantów. Opracowano też materiały dla pacjentów i ich rodzin. Staramy się, aby w świadomości społecznej powstało przekonanie, że udar nie jest chorobą beznadziejną, że można go leczyć, a rokowanie po udarze może być dobre. Konieczne jest uczulenie społeczeństwa na pierwsze objawy udaru. Tylko dzięki znajomości tych objawów, jeżeli pacjent poczuje je u siebie, może natychmiast na nie reagować i zgłosić się do szpitala. Do tej pory panowało przekonanie, że pierwsze objawy choroby można przeczekać, zbagatelizować. Jest to nieprawda. Chory natychmiast musi trafić do szpitala.

Jakie standardy postępowania w udarze mózgu wprowadził w naszym kraju Narodowy Program Profilaktyki i Leczenia Udaru Mózgu?

W realizacji Programu bierze udział wielu specjalistów z zakresu neurologii. W czasie naszych zebrań przygotowaliśmy polskie stanowisko w sprawie postępowania w udarze niedokrwiennym mózgu. Obecnie jesteśmy w trakcie opracowywania standardów postępowania w przypadku udaru krwotocznego i w rehabilitacji po udarze. Standardy te są oczywiście oparte o standardy światowe, ale dostosowane do naszych realiów.

Jakie znaczenie dla poprawy sytuacji w zakresie udaru mózgu w Polsce, mogą mieć akcje edukacyjne takie jak „Dni Wiedzy o Udarze Mózgu”?
Tak jak wspomniałam, akcje edukacyjne niewątpliwie przyczyniają się do podniesienia świadomości społecznej co to jest udar mózgu, a także jak można mu zapobiegać.

FAKTY DOTYCZĄCE UDARU MÓZGU

Czym jest udar mózgu i jakie są jego następstwa?

Do udaru mózgu dochodzi, kiedy zostaje przerwana ciągłość ściany naczynia krwionośnego wewnątrz struktur mózgu lub zamknięcie jego światła. O udarze mózgu mówi się, jeżeli objawy świadczące o uszkodzeniu mózgu trwają powyżej 24 godzin. Udar mózgu wywołany pęknięciem ściany naczynia nazywany jest udarem krwotocznym. Natomiast udar, do którego dochodzi w następstwie zamknięcia światła naczynia to udar niedokrwienny. Udary niedokrwienne występują znacznie częściej. „Mikroudar” powodujący objawy trwające poniżej 24 godzin, które nie prowadzą do śmierci, ani inwalidztwa określa się jako przemijające niedokrwienie mózgu (transient ischaemic attack – TIA). Część chorych przeżywa udar mózgu bez większych powikłań, ale wielu umiera lub ulega trwałemu inwalidztwu (udar może powodować między innymi niedowłady, osłabienie siły mięśniowej lub zaburzenia mowy). Udar krwotoczny częściej niż udar niedokrwienny prowadzi do zgonu lub inwalidztwa

Jakie są przyczyny udaru i jak można im zapobiegać?

Bardzo ważnym czynnikiem prognostycznym obu rodzajów udaru mózgu są wartości ciśnienia tętniczego. Im wyższe ciśnienie tętnicze, tym ryzyko udaru jest wyższe i na odwrót – im niższe ciśnienie, tym niższe ryzyko. Nie udało się określić dolnej granicy ciśnienia tętniczego, poniżej której nie obserwuje się redukcji ryzyka udaru mózgu. Istotnymi przyczynami udaru niedokrwiennego są również: palenie tytoniu, cukrzyca i niektóre formy zaburzeń rytmu serca (przede wszystkim migotanie przedsionków). Ważne są również inne czynniki ryzyka powodujące przyspieszony rozwój miażdżycy (podobnie jak w chorobie niedokrwiennej serca). Ryzyko zachorowania na każdy rodzaj udaru wzrasta gwałtownie wraz z wiekiem.

Wykazano, że u chorych z nadciśnieniem tętniczym stosowanie leków obniżających ciśnienie (tzw. leków hipotensyjnych) zmniejsza ryzyko wystąpienia udaru o ponad 30%. Stosowanie leczenia przeciwzakrzepowego, na przykład acenokumarolu lub warfaryny, u chorych z migotaniem przedsionków również zapobiega udarom. Zaprzestanie palenia tytoniu także poprawia rokowanie i obniża ryzyko zachorowania.

Ile osób choruje na udar mózgu?

• Zgony
  W roku 1998 udar mózgu był trzecią co do częstości przyczyną zgonów na świecie. W wyniku udarów zmarło 5,1 miliona osób. Liczba zgonów wśród kobiet i mężczyzn była zbliżona. Warto zaznaczyć, że w krajach o niskiej i średniej wysokości dochodu narodowego odnotowano względnie wyraźnie więcej zgonów w wyniku udaru w porównaniu z krajami bogatszymi. Przypuszcza się, że do roku 2020 średnio około 7,6 miliona ludzi będzie umierać każdego roku z powodu udaru mózgu.
  
  
• Inwalidztwo
  W 1998 roku, poza pacjentami, którzy zmarli z powodu udaru mózgu, ponad 15 milionów osób na całym świecie przeżyło udar. Wydaje się, że choroba była w przybliżeniu przyczyną utraty aż 42 milionów lat zdrowego życia.
  
  
• Różnice dotyczące zapadalności na udar mózgu w poszczególnych regionach świata
  Zapadalność na udar w poszczególnych krajach znacznie się różni. Szczególnie wysokie wskaźniki odnotowuje się w Chinach, gdzie choroba stanowi wiodącą przyczynę zgonów i trzecią co do częstości przyczynę utraty zdrowia. Szacuje się, że wskaźniki zachorowalności na udar w Chinach są czterokrotnie wyższe niż w Stanach Zjednoczonych lub krajach Europy Zachodniej.
  
  
• Szacunki na przyszłość
  Ocenia się, że w okresie dwóch następnych dekad liczba zgonów z powodu udaru mózgu zwiększy się z 5 do 7 milionów. Podobnie zwiększy się liczba chorych, u których wystąpi udar nie prowadzący bezpośrednio do zgonu. Największy wzrost zachorowań nastąpi w krajach o niskim i średnim poziomie dochodu, zwłaszcza w rejonie Azji i Pacyfiku.

Udar mózgu w Polsce

Udar mózgu jest w Polsce trzecią co do częstości przyczyną zgonów. Każdego roku z powodu udaru umiera więcej niż 30 tysięcy Polaków, a kolejnych 40 tysięcy zapada na udar nie kończący się zgonem. Udar mózgu jest także czwartą najczęstszą przyczyną utraty lat zdrowego życia oraz główną przyczyną inwalidztwa u osób po 40 roku życia.

Udar mózgu stanowi olbrzymie obciążenie finansowe dla społeczeństwa. Ocenia się, że w Polsce całkowite koszty związane jedynie z wtórnymi udarami mózgu wynoszą rocznie około 432 mln złotych, z czego ponad połowa przypada na koszty medyczne i pielęgnacyjne.

Jakie jest ryzyko wystąpienia ponownego udaru mózgu oraz jakie są metody leczenia udaru?

Ryzyko wystąpienia ponownego udaru mózgu u osób, które przeżyły udar lub TIA jest bardzo wysokie. Ocenia się że 30-40% pacjentów zachoruje ponownie na udar mózgu w okresie 5 lat.

Stosowanie kwasu acetylosalicylowego u osób po udarze niedokrwiennym lub TIA zmniejsza ryzyko ponownego zachorowania o około 1/4 – 1/3. Obecnie większość chorych jest leczona w taki właśnie sposób. Leki przeciwzakrzepowe (takie jak acenokumarol) również mogą zmniejszyć ryzyko wystąpienia powtórnego udaru u osób z migotaniem przedsionków, które wcześniej chorowały na udar lub TIA.

Przeprowadzenie operacji, mającej na celu udrożnienie znacznie zwężonej tętnicy szyjnej doprowadzającej krew do mózgu, także prowadzi do zmniejszenia ryzyka udaru u niektórych osób, które przebyły udar niedokrwienny lub TIA. Jednak względnie niewielki odsetek pacjentów kwalifikuje się do takiej metody postępowania chirurgicznego.

Uważa się, że terapia obniżająca wartości ciśnienia tętniczego może zmniejszyć ryzyko ponownego zachorowania u pacjentów po udarze niedokrwiennym lub krwotocznym. Jednak do czasu przeprowadzenia badania PROGRESS dostępne były jedynie informacje wskazujące na potencjalne korzyści wynikające z obniżania ciśnienia tętniczego u chorych z wysokim nadciśnieniem. Nie udokumentowano natomiast korzyści wynikających z leczenia chorych ze średnim lub niewielkim podwyższeniem wartości ciśnienia oraz chorych bez nadciśnienia tętniczego.

Celem badania PROGRESS było określenie, czy intensywne leczenie obniżające ciśnienie tętnicze za pomocą peryndoprylu przyniesie korzyści u większości chorych zarówno po udarze krwotocznym, jak i po udarze niedokrwiennym lub TIA.

Wywiad z prof. dr hab. med. Anną Członkowską,
Przewodniczącą Narodowego Programu Profilaktyki
i Leczenia Udaru Mózgu