Zespół policystycznych jajników (PCOS) dotyka nawet 13% kobiet w wieku rozrodczym i stanowi najczęstsze zaburzenie hormonalne w tej grupie. Choć nazwa sugeruje problem wyłącznie z jajnikami, w rzeczywistości to złożone zaburzenie endokrynologiczne i metaboliczne, wpływające na wiele aspektów zdrowia. W artykule wyjaśniamy, czym charakteryzuje się zespół policystycznych jajników, jakie daje objawy oraz jak można go skutecznie leczyć.
PCO zespół policystycznych jajników to przewlekłe schorzenie hormonalne, które charakteryzuje się obecnością trzech głównych zaburzeń: nadmiaru męskich hormonów (androgenów), nieregularnych miesiączek spowodowanych zaburzeniami owulacji oraz zmianami w strukturze jajników widocznymi w badaniu USG. Nazwa pochodzi od charakterystycznego obrazu jajników w badaniu ultrasonograficznym – obecności licznych drobnych pęcherzyków (torbielek) na jajnikach. Według danych Światowej Organizacji Zdrowia (WHO), nawet do 70% przypadków PCOS pozostaje niezdiagnozowanych, co oznacza, że wiele kobiet zmaga się z objawami nie wiedząc o przyczynie swoich dolegliwości.
W tym artykule
Przyczyny zespołu policystycznych jajników
Etiologia zespołu policystycznych jajników jest złożona i wieloczynnikowa. Choć dokładny mechanizm powstania PCOS nie został jeszcze w pełni wyjaśniony, naukowcy wskazują na kilka kluczowych czynników przyczyniających się do rozwoju tego schorzenia. Po pierwsze, zespół policystycznych jajników wykazuje tendencję do rodzinnego występowania. Kobiety, których matki lub siostry chorują na PCOS, znajdują się w grupie zwiększonego ryzyka, co sugeruje istotną rolę czynników genetycznych. Nie zidentyfikowano jednak pojedynczego genu odpowiedzialnego za PCOS – prawdopodobnie wiele genów związanych z regulacją hormonów zwiększa podatność na rozwinięcie tego zespołu.
W centrum patogenezy PCOS znajdują się dwa kluczowe mechanizmy. Pierwszym jest hiperandrogenizm – nadmierna produkcja androgenów (męskich hormonów) przez jajniki i nadnercza, co prowadzi do zaburzeń owulacji i objawów takich jak nadmierne owłosienie czy trądzik. Drugim mechanizmem jest insulinooporność – zmniejszona wrażliwość tkanek na insulinę, występująca u około 70-80% kobiet z PCOS, nawet tych o prawidłowej masie ciała. Badania opublikowane w PubMed – Insulin Resistance in Women with PCOS wskazują, że insulinooporność powoduje wzrost poziomu insuliny we krwi, co stymuluje jajniki do produkcji większej ilości androgenów, tworząc błędne koło zaburzeń hormonalnych. Staje się to szczególnie problematyczne u kobiet z otyłością brzuszną, która sama w sobie pogłębia insulinooporność.
Czynniki środowiskowe i styl życia również odgrywają istotną rolę w rozwoju i nasilaniu objawów PCOS. Dieta bogata w cukry proste, mała aktywność fizyczna oraz przewlekły stres mogą znacząco pogarszać objawy, szczególnie u osób z genetyczną predyspozycją. Coraz więcej badań wskazuje także na rolę zaburzeń mikrobiomu jelitowego oraz przewlekłego stanu zapalnego o niskim nasileniu w patogenezie zespołu policystycznych jajników.
Zespół policystycznych jajników – objawy
Policystyczne jajniki dają objawy, które mogą znacznie różnić się między pacjentkami zarówno pod względem rodzaju, jak i nasilenia. Symptomy często zmieniają się też z wiekiem – u młodszych kobiet dominują problemy z miesiączkowaniem i trądzikiem, natomiast w późniejszym wieku nasilają się zaburzenia metaboliczne i powikłania długoterminowe.
Najczęstszym objawem zespołu policystycznych jajników są zaburzenia miesiączkowania. Miesiączki stają się nieregularne, rzadkie (oligomenorrhea) lub całkowicie nieobecne przez wiele miesięcy (amenorrhea). Cykle, jeśli występują, mogą być bardzo wydłużone (powyżej 35 dni), a krwawienia bywają skąpe lub przeciwnie – obfite i długotrwałe po długiej przerwie. Zaburzenia te wynikają z przewlekłego braku owulacji.
Objawy hiperandrogenizmu to kolejny charakterystyczny element obrazu klinicznego PCOS. Najczęściej obserwuje się hirsutyzm – nadmierne owłosienie typu męskiego, występujące na twarzy (wąsik, broda), klatce piersiowej, brzuchu czy udach. Często pojawia się również trądzik oporny na standardowe leczenie, szczególnie w okolicy żuchwy, a także łysienie androgenowe – przerzedzenie włosów na skórze głowy według męskiego wzorca. Skóra staje się przetłuszczająca, może dochodzić do powstawania łojotoku.
Z powodu przewlekłego braku regularnych owulacji, kobiety z PCOS często doświadczają problemów z płodnością. Zespół policystycznych jajników jest jedną z głównych przyczyn niepłodności żeńskiej – odpowiada za znaczną część przypadków niepłodności związanej z zaburzeniami owulacji. Często dopiero trudności z zajściem w ciążę prowadzą pacjentkę do lekarza i finalnie do diagnozy PCOS.
Istotnym elementem obrazu klinicznego PCOS są problemy metaboliczne. Insulinooporność, często współistniejąca z nadwagą lub otyłością, prowadzi do przybierania na wadze, szczególnie w okolicy brzucha (otyłość typu wisceralnego). U części pacjentek obserwuje się rogowacenie ciemne (acanthosis nigricans) – ciemne przebarwienia o szorstkiej powierzchni, najczęściej na karku lub pod pachami, będące objawem insulinooporności.
Nie można też pominąć wpływu PCOS na sferę psychiczną. Kobiety z tym zespołem częściej cierpią na obniżony nastrój, zaburzenia lękowe i depresję. Przyczyną mogą być zarówno wahania hormonalne, jak i stres związany z objawami kosmetycznymi (hirsutyzm, trądzik) czy niepłodnością, które negatywnie wpływają na samoocenę i jakość życia.
Diagnostyka zespołu policystycznych jajników
Rozpoznanie PCOS opiera się na tzw. kryteriach rotterdamskich, według których zespół policystycznych jajników można zdiagnozować, gdy u pacjentki występują co najmniej dwa z trzech poniższych objawów:
Pierwszym kryterium są kliniczne lub biochemiczne objawy nadmiaru androgenów – hirsutyzm, trądzik, łysienie androgenowe lub podwyższone poziomy androgenów we krwi (po wykluczeniu innych przyczyn hiperandrogenizmu). Drugie kryterium to rzadkie lub brak owulacji, manifestujące się jako nieregularne miesiączki lub ich brak. Trzecim kryterium jest obecność policystycznych jajników w badaniu ultrasonograficznym – stwierdza się co najmniej 12 małych pęcherzyków w każdym jajniku lub objętość jajnika przekraczającą 10 ml.
Jakie hormony zbadać przy PCOS? Podstawowy panel badań hormonalnych powinien obejmować oznaczenie testosteronu całkowitego i wolnego, siarczanu dehydroepiandrosteronu (DHEA-S), hormonów luteinizującego (LH) i folikulotropowego (FSH) oraz hormonu anty-Müllerowskiego (AMH). U kobiet z PCOS często stwierdza się podwyższony stosunek LH do FSH, przekraczający 2:1, oraz podwyższony poziom AMH, będący odzwierciedleniem dużej liczby drobnych pęcherzyków w jajnikach.
Niezwykle istotna jest ocena gospodarki węglowodanowej – oznaczenie stężenia insuliny na czczo lub wykonanie testu obciążenia glukozą z pomiarem insuliny. Warto też wykluczyć inne przyczyny zaburzeń miesiączkowania poprzez oznaczenie TSH i prolaktyny.
Według Endocrine Society Clinical Practice Guideline on PCOS, diagnoza PCOS powinna również obejmować ocenę czynników ryzyka metabolicznego. Zaleca się badanie profilu lipidowego, pomiar ciśnienia tętniczego oraz ocenę tolerancji glukozy, szczególnie u kobiet z nadwagą lub otyłością.
PCOS jest diagnozą z wykluczenia – przed jej postawieniem należy upewnić się, że objawy nie są spowodowane inną chorobą endokrynną, taką jak wrodzony przerost nadnerczy, zespół Cushinga czy guzy wydzielające androgeny.
Jak leczyć PCOS – skuteczne metody terapii
Leczenie zespołu policystycznych jajników powinno być dostosowane indywidualnie do potrzeb pacjentki, jej wieku, planów reprodukcyjnych i dominujących objawów. Główne cele terapii to złagodzenie objawów, przywrócenie regularnych cykli miesiączkowych, poprawa płodności oraz zapobieganie długoterminowym powikłaniom metabolicznym.
Modyfikacja stylu życia stanowi fundament leczenia PCOS, szczególnie u kobiet z nadwagą lub otyłością. Badania pokazują, że redukcja masy ciała o 5-10% może znacząco poprawić gospodarkę hormonalną i przywrócić regularną owulację. Zaleca się zdrową, zbilansowaną dietę z niskim indeksem glikemicznym, ograniczającą cukry proste i wysoko przetworzoną żywność. Regularna aktywność fizyczna – minimum 150 minut umiarkowanego wysiłku tygodniowo – pomaga poprawić wrażliwość tkanek na insulinę i ułatwia redukcję tkanki tłuszczowej. Ważne są również techniki redukcji stresu, takie jak joga czy medytacja, które mogą korzystnie wpływać na gospodarkę hormonalną.
Leczenie farmakologiczne dostosowuje się do głównych celów pacjentki. U kobiet, które nie planują ciąży, złotym standardem są doustne tabletki antykoncepcyjne (zawierające estrogen i progestagen). Regulują one cykl miesiączkowy, zapobiegają przerostowi błony śluzowej macicy i zmniejszają objawy hiperandrogenizmu. Wybiera się preparaty o możliwie niskiej dawce estrogenów oraz z progestagenem o właściwościach antyandrogenowych (np. drospirenon, cyproteron).
W redukcji objawów hiperandrogenizmu pomocne mogą być leki antyandrogenowe, takie jak spironolakton, blokujący receptory androgenowe. Stosuje się go zwykle w skojarzeniu z antykoncepcją hormonalną. Metformina, lek zwiększający wrażliwość tkanek na insulinę, poprawia parametry metaboliczne, może pomagać w redukcji masy ciała i regulacji cyklu miesiączkowego. Jest szczególnie zalecana u kobiet z insulinoopornością lub zaburzeniami tolerancji glukozy.
Zespół policystycznych jajników a ciąża
Zespół policystycznych jajników a ciąża to istotny temat dla wielu kobiet, ponieważ PCOS jest jedną z głównych przyczyn niepłodności żeńskiej. Na szczęście, przy odpowiednim leczeniu, większość pacjentek z tym zespołem może z powodzeniem zajść w ciążę.
Pierwszym krokiem w leczeniu niepłodności związanej z PCOS jest modyfikacja stylu życia. U kobiet z nadwagą redukcja masy ciała często spontanicznie przywraca regularne owulacje. Jeśli to nie wystarczy, stosuje się farmakologiczną indukcję owulacji. Obecnie lekiem pierwszego wyboru jest letrozol, inhibitor aromatazy, który wykazuje wyższą skuteczność niż tradycyjnie stosowany cytrynian klomifenu. Leki te powodują wzrost pęcherzyka dominującego i prowokują owulację.
Przy braku odpowiedzi na leczenie pierwszej linii stosuje się stymulację owulacji gonadotropinami (FSH w zastrzykach), choć ta metoda wymaga dokładnego monitorowania ze względu na ryzyko hiperstymulacji jajników. W wybranych przypadkach wykonuje się zabieg laparoskopowy polegający na kontrolowanym nakłuciu jajników (drilling), co paradoksalnie zmniejsza produkcję androgenów i często przywraca owulacje. Techniki wspomaganego rozrodu, takie jak inseminacja domaciczna czy zapłodnienie pozaustrojowe (in vitro), stanowią kolejną linię leczenia dla kobiet, u których wcześniejsze metody nie przyniosły rezultatu.
PCO przy ciąży wiąże się również z pewnym zwiększonym ryzykiem powikłań. Kobiety z PCOS częściej doświadczają cukrzycy ciążowej, nadciśnienia indukowanego ciążą i stanu przedrzucawkowego. Dlatego tak ważne jest odpowiednie przygotowanie do ciąży i staranna opieka położnicza.
FAQ
Czy PCOS to to samo co PCO? Co to jest PCOS?
PCOS (Polycystic Ovary Syndrome) to pełna nazwa zespołu policystycznych jajników. PCO (Polycystic Ovaries) oznacza sam obraz policystycznych jajników w USG. PCOS to szersze pojęcie obejmujące nie tylko zmiany w jajnikach, ale całe spektrum zaburzeń hormonalnych i metabolicznych. Można mieć policystyczne jajniki (PCO) bez pełnoobjawowego zespołu, dlatego samo stwierdzenie torbielek w USG nie jest wystarczające do diagnozy PCOS.
Jakie są objawy zespołu policystycznych jajników?
Główne objawy zespołu policystycznych jajników to nieregularne miesiączki lub ich brak, nadmierne owłosienie typu męskiego (hirsutyzm), trądzik, trudności z zajściem w ciążę, skłonność do nadwagi (szczególnie w okolicy brzucha) oraz zmiany nastroju. Objawy mogą znacznie różnić się między pacjentkami – niektóre kobiety doświadczają wszystkich symptomów, podczas gdy inne mają tylko kilka lub występują one w łagodniejszej formie.
Czy dieta pomaga w leczeniu PCOS?
Tak, odpowiednia dieta jest fundamentalnym elementem leczenia PCOS. Zaleca się dietę o niskim indeksie glikemicznym, ograniczającą cukry proste i wysoko przetworzoną żywność, a bogatą w pełnoziarniste produkty, warzywa, chude białko i zdrowe tłuszcze. Taka dieta pomaga kontrolować poziom insuliny, zmniejszać stany zapalne i regulować gospodarkę hormonalną. U kobiet z nadwagą, redukcja masy ciała nawet o 5-10% może znacząco złagodzić objawy PCOS i poprawić wrażliwość na insulinę.
Jak zwiększyć płodność przy PCOS?
Pierwszym krokiem jest modyfikacja stylu życia – zdrowa dieta i regularna aktywność fizyczna. U kobiet z nadwagą redukcja masy ciała często przywraca regularne owulacje. Jeśli to nie wystarczy, lekarz może zalecić leki indukujące owulację, takie jak letrozol lub cytrynian klomifenu. W bardziej opornych przypadkach stosuje się gonadotropiny, zabiegi laparoskopowe lub techniki wspomaganego rozrodu. Suplementacja inozytolu i dbanie o odpowiedni poziom witaminy D również mogą wspomagać płodność.
Czy PCOS zwiększa ryzyko innych chorób?
Tak, nieleczony zespół policystycznych jajników może zwiększać ryzyko rozwoju cukrzycy typu 2, nadciśnienia, chorób sercowo-naczyniowych, bezdechu sennego oraz niektórych nowotworów (np. raka endometrium). Kobiety z PCOS są bardziej narażone na zaburzenia metaboliczne, otyłość, dyslipidemię i stłuszczenie wątroby. Dlatego tak ważne jest kompleksowe leczenie i regularne badania kontrolne. Odpowiednia opieka medyczna i zmiany stylu życia mogą znacząco zmniejszyć ryzyko tych powikłań.
Bibliografia
Azziz, R., Carmina, E., Chen, Z., Dunaif, A., Laven, J. S., Legro, R. S., Lizneva, D., Natterson-Horowtiz, B., Teede, H. J., & Yildiz, B. O. (2016). Polycystic ovary syndrome. Nature Reviews Disease Primers, 2(1), 16057. https://doi.org/10.1038/nrdp.2016.57
Escobar-Morreale, H. F. (2018). Polycystic ovary syndrome: Definition, aetiology, diagnosis and treatment. Nature Reviews Endocrinology, 14(5), 270-284. https://doi.org/10.1038/nrendo.2018.24
Fernandez, R. C., Moore, V. M., Van Ryswyk, E. M., Varcoe, T. J., Rodgers, R. J., March, W. A., Moran, L. J., Avery, J. C., McEvoy, R. D., & Davies, M. J. (2018). Sleep disturbances in women with polycystic ovary syndrome: Prevalence, pathophysiology, impact and management strategies. Nature and Science of Sleep, 10, 45-64. https://doi.org/10.2147/NSS.S127475
Legro, R. S., Arslanian, S. A., Ehrmann, D. A., Hoeger, K. M., Murad, M. H., Pasquali, R., & Welt, C. K. (2013). Diagnosis and treatment of polycystic ovary syndrome: An Endocrine Society clinical practice guideline. The Journal of Clinical Endocrinology & Metabolism, 98(12), 4565-4592. https://doi.org/10.1210/jc.2013-2350
Teede, H. J., Misso, M. L., Costello, M. F., Dokras, A., Laven, J., Moran, L., Piltonen, T., & Norman, R. J. (2018). Recommendations from the international evidence-based guideline for the assessment and management of polycystic ovary syndrome. Human Reproduction, 33(9), 1602-1618. https://doi.org/10.1093/humrep/dey256
World Health Organization. (2023). Polycystic ovary syndrome. https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/polycystic-ovary-syndrome
Autor: dr Jan Pielak, specjalista chorób wewnętrznych
Dr Jan Pielak jest doświadczonym specjalistą chorób wewnętrznych z ponad 15-letnim doświadczeniem w diagnozowaniu i leczeniu. Aktywnie uczestniczy w międzynarodowych konferencjach poświęconych różnym dziedzinom medycyny.
