Alergia krzyżowa – dlaczego reagujemy na pokrewne alergeny

Czy zdarzyło Ci się zjeść surowe jabłko lub orzechy i poczuć swędzenie w ustach, choć Twoim głównym problemem są pyłki brzozy? A może po kontakcie z lateksową rękawiczką źle zareagowałeś na awokado? Takie sytuacje to właśnie alergia krzyżowa, w której układ odpornościowy myli białka pochodzące z różnych źródeł. W artykule wyjaśniamy, na czym polega to zjawisko, jakie są jego najczęstsze postacie i jak radzić sobie z objawami.

Czym jest alergia krzyżowa?

Alergia krzyżowa to sytuacja, w której przeciwciała IgE wytworzone przeciwko jednemu alergenowi rozpoznają podobne struktury białkowe w innym alergenie. Organizm reaguje wtedy tak, jakby był narażony na pierwotny czynnik uczulający. Mechanizm ten jest dobrze opisany w literaturze medycznej – większość alergii pokarmowych u dorosłych wynika z krzyżowych reakcji między alergenami wziewnymi a pokarmowymi. Przeciwciała IgE wiążą się z homologami głównych alergenów pyłku, co prowadzi do objawów zarówno w przebiegu kataru siennego, jak i po spożyciu pokrewnych produktów.

Klasycznym przykładem jest zespół alergii jamy ustnej (ang. oral allergy syndrome, OAS) – rodzaj alergii pokarmowej spowodowanej uczuleniem na pyłki drzew, traw lub chwastów. Szacuje się, że dotyczy on od 47 do 70 proc. osób z alergią na pyłki. Objawy są najczęściej łagodne – świąd, drapanie lub niewielki obrzęk ust, jamy ustnej i gardła – i rzadko prowadzą do anafilaksji.

Niektóre krzyżowe reakcje wynikają z podobieństwa cząsteczek należących do tej samej rodziny białek. W pyłku brzozy występują cztery główne struktury krzyżowe, a białka homologiczne obecne są w jabłkach, owocach pestkowych, selerze, marchewce, orzechach i soi. Takie białka, jak profiliny czy determinanty węglowodanowe (CCD), znajdują się również w trawach i chwastach oraz warzywach. Co ciekawe, uwrażliwienie na profiliny i CCD dotyczy około 10–20 proc. osób uczulonych na pyłki, ale nie zawsze prowadzi do objawów klinicznych.

Dlaczego reagujemy na pokrewne alergeny?

Układ odpornościowy uczy się rozpoznawać obce antygeny. Jeśli białka różnych gatunków są podobne strukturalnie, przeciwciała mogą je traktować jako ten sam cel. Zjawisko to nazywane jest epitopową homologicznością – w przypadku alergii krzyżowej IgE łączy się z alergenem, który „przypomina” pierwotny czynnik uczulający. Badania wykazują, że główny alergen brzozy (Bet v 1) wykazuje ponad 60 proc. homologię z białkiem Mal d 1 z jabłek, a podobne białka znajdują się w selerze (Api g 1) czy ziemniaku. W przypadku alergii na skorupiaki tropomiozyna – białko odpowiedzialne za reakcję – jest niemal identyczna u roztoczy kurzu domowego i krewetek, co tłumaczy krzyżową wrażliwość na oba źródła.

Warto pamiętać, że nie wszystkie białka są tak samo odporne na temperaturę. Wiele alergenów pyłkowych ulega denaturacji podczas gotowania, dlatego osoby uczulone na pyłki mogą tolerować przetworzone owoce lub warzywa. W przeciwieństwie do nich alergeny orzechów czy selera są bardziej stabilne, dlatego nawet po obróbce termicznej mogą wywoływać reakcję.

Najczęstsze krzyżowe reakcje alergiczne

Reakcje krzyżowe mogą przybierać różne formy. Najbardziej znana jest zależność między pyłkami drzew a niektórymi owocami i warzywami, ale równie dobrze pojawia się między lateksem a owocami czy roztoczami a skorupiakami. Poniżej przedstawiamy przykładowe powiązania:

• Pyłki brzozy – mogą krzyżowo reagować z jabłkami, gruszkami, morelami, czereśniami, brzoskwiniami, marchwią, selerem oraz orzechami laskowymi.
• Trawy – powodują reakcje na melony, pomarańcze, pomidory, ziemniaki i boćwinę.
• Ambrozja (ragweed) – może krzyżować się z bananem, arbuzem, ogórkiem i cukinią.
• Bylica (mugwort) – wrażliwość na jej pyłek wiąże się z reakcjami na marchew, seler, kapustę, kalafior, pietruszkę, paprykę, cebulę i przyprawy (np. anyż, kminek, kolendra, koper).
• Lateks – białka naturalnego kauczuku są podobne do białek w owocach takich jak awokado, banan, kasztan i kiwi, co może prowadzić do zespołu lateksowo‑owocowego. Do pokarmów o umiarkowanym ryzyku należą m.in. jabłko, marchew i seler, natomiast liczna grupa owoców (np. brzoskwinia, mango, truskawka) uznawana jest za niskiego ryzyka.
• Roztocza kurzu domowego i skorupiaki – tropomiozyna obecna w roztoczach jest bardzo podobna do tej z krewetek i krabów. U osób uczulonych na pył domowy może rozwinąć się nadwrażliwość na skorupiaki i odwrotnie.

Nie każda osoba uczulona na pyłek czy lateks musi unikać wszystkich wymienionych pokarmów. Reakcje są zwykle indywidualne i często zależą od odmiany owocu lub sposobu jego przygotowania. Czasem objawy pojawiają się tylko podczas sezonu pylenia i ustępują po jego zakończeniu. Zawsze warto obserwować swój organizm i w razie wątpliwości skonsultować dietę z lekarzem alergologiem lub dietetykiem.

Objawy alergii krzyżowej

Objawy alergii krzyżowej zależą od rodzaju białek i stopnia uczulenia. W przypadku zespołu alergii jamy ustnej dominują lokalne dolegliwości: swędzenie, mrowienie, pieczenie lub niewielki obrzęk warg, języka i gardła. Niekiedy pojawiają się drobne pęcherze lub wysypka w miejscu kontaktu z surowym produktem. Rzadziej obserwuje się objawy ogólnoustrojowe – nudności, ból brzucha czy pokrzywkę. Poważne reakcje, takie jak anafilaksja z dusznością i obniżeniem ciśnienia, występują u mniej niż 2 proc. chorych.

Reakcje krzyżowe na lateks mogą objawiać się świądem skóry, pokrzywką, katarem, dusznością, a w cięższych przypadkach obrzękiem gardła i anafilaksją. U pacjentów z alergią na roztocza i skorupiaki dominują reakcje pokarmowe – ból brzucha, wymioty, a czasem gwałtowny wstrząs. Jeżeli zauważysz niepokojące objawy po spożyciu określonych pokarmów, zgłoś się do lekarza – niektóre reakcje mogą narastać z wiekiem.

Diagnostyka alergii krzyżowej

Podstawą diagnostyki jest dokładny wywiad, w którym pacjent opisuje, jakie pokarmy i w jakich okolicznościach wywołują dolegliwości. Alergolog może następnie przeprowadzić testy skórne lub próbę prowokacji doustnej. W testach punktowych na skórę nanosi się kroplę alergenu i delikatnie nakłuwa naskórek – pojawienie się bąbla świadczy o obecności przeciwciał. Testy prowokacyjne polegają na stopniowym podawaniu pacjentowi niewielkich ilości pokarmu pod kontrolą lekarza, co pozwala potwierdzić diagnozę.

W przypadku alergii krzyżowej diagnostyka może być utrudniona, ponieważ komercyjne ekstrakty do testów często zawierają niewielkie ilości krzyżowo reaktywnych białek i ulegają degradacji podczas produkcji. Dlatego specjaliści stosują tzw. test nakłucie‑owoc (prick‑plus‑prick) – najpierw nakłuwają świeży owoc lub warzywo, a następnie przenoszą alergen bezpośrednio na skórę pacjenta. Możliwe jest też oznaczenie swoistych przeciwciał IgE we krwi, jednak czułość i swoistość tych badań w alergii krzyżowej są ograniczone.

Jak radzić sobie z alergią krzyżową – praktyczne kroki

Leczenie alergii krzyżowej polega głównie na unikaniu alergenów i łagodzeniu objawów. Kluczowe jest świadome podejście do diety i właściwe leczenie alergii wziewnej. Poniżej prezentujemy etapy, które pomagają zapanować nad chorobą:

1. Obserwacja i dziennik objawów. Zapisuj, po których produktach pojawiają się dolegliwości i w jakim okresie roku. Dzięki temu dostrzeżesz wzorce i powiążesz objawy z sezonem pylenia.
2. Konsultacja z alergologiem. Zgłoś się do specjalisty, aby wykonać testy skórne, prick‑plus‑prick lub badania krwi. Lekarz pomoże ustalić, które alergeny są pierwotne, a które powodują reakcję krzyżową.
3. Modyfikacja diety. Unikaj surowych owoców i warzyw powodujących objawy, zwłaszcza w sezonie pylenia. Wiele osób z zespołem alergii jamy ustnej dobrze toleruje produkty po obróbce termicznej – gotowane, pieczone lub pasteryzowane.
4. Leczenie alergii wziewnej. Stosuj leki przeciwhistaminowe, steroidy donosowe lub immunoterapię swoistą (odczulanie), aby zmniejszyć objawy kataru siennego. Leczenie pyłkowicy może pośrednio złagodzić alergie krzyżowe.
5. Przygotowanie na reakcje. U osób z ciężkimi objawami lekarz może zalecić noszenie autowstrzykiwacza z adrenaliną (EpiPen) oraz bransoletki medycznej. Warto znać kroki postępowania w przypadku anafilaksji.

W profilaktyce pomaga także unikanie kontaktu z alergenami w określonych porach roku, regularne przyjmowanie leków przeciwalergicznych oraz stopniowe zwiększanie tolerancji poprzez immunoterapię. Pamiętaj jednak, że każda terapia powinna być prowadzona pod okiem lekarza.

Podsumowanie

Alergia krzyżowa to skomplikowane, ale fascynujące zjawisko, które łączy alergeny z pozornie odległych grup. Dzięki podobieństwu białek nasz układ odpornościowy reaguje nie tylko na pierwotny alergen, ale również na pokrewne substancje. Najczęściej dotyczy to pyłków drzew, traw i chwastów oraz świeżych owoców, warzyw i orzechów, ale krzyżowe reakcje pojawiają się także między lateksem a owocami czy roztoczami kurzu a skorupiakami.

Choć objawy zazwyczaj ograniczają się do świądu i mrowienia w ustach, w rzadkich przypadkach mogą być poważniejsze. Dokładna diagnostyka i świadome zarządzanie dietą pozwalają jednak cieszyć się różnorodnością produktów bez niepotrzebnego lęku. Zawsze warto współpracować z alergologiem, uważnie obserwować swoje reakcje i pamiętać, że większość alergii krzyżowych jest łagodna i można ją skutecznie kontrolować.

Bibliografia

1. Vieths, S., Scheurer, S., & Ballmer‑Weber, B. (2002). Current understanding of cross‑reactivity of food allergens and pollen. Annals of the New York Academy of Sciences, 964, 47–68.
2. Cleveland Clinic. (2024). Oral Allergy Syndrome: Symptoms & Treatment. Dostęp 26.08.2025 z https://my.clevelandclinic.org/…/oral-allergy-syndrome.
3. Wong, L., Huang, C. H., & Lee, B. W. (2016). Shellfish and House Dust Mite Allergies: Is the Link Tropomyosin? Allergy, Asthma & Immunology Research, 8(2), 101–106.
4. More, D. (2024). Latex allergy foods: What to eat and what to avoid. Verywell Health. Dostęp 26.08.2025 z https://www.verywellhealth.com/…/latex-food-syndrome.
5. Sussman, G., Sussman, A., & Sussman, D. (2010). Oral allergy syndrome. Canadian Medical Association Journal, 182(11), 1210–1211.